WHY IS THE BULGARIAN THESIS ON MACEDONIAN IDENTITY WRONG?

This is the English version of my article (in Bosnian Language), which was published in  “Historijski Pogledi”, br.7/2022 (“Historical Views”, No.7/2022).

                                                               *   *   *

            Abstract: Bulgarian theses that: a) Macedonians have Bulgarian roots, while the Macedonian language is a dialect of the Bulgarian language; and, b) That the Macedonian identity is a “product” of the Comintern, i.e., of Josiph Broz Tito and Joseph Visarionovich Stalin, are wrong. More historical facts show that the Macedonian and Bulgarian nations come from different origin, whose settled in the territory of today’s Balkan Peninsula in different periods and from two different parts of the World. “Macedonians are the South Slavic people, … descendants of the old Slavic tribes, who inhabited the Balkan Peninsula in the 6th and 7th centuries …”, while „the Bulgarians are the South Slavic people who inhabit the eastern part of the Balkans. Their origin is linked to Asia. Based on the data of ancient Chinese chronicles, it is considered that the language of the Proto-Bulgarians was part of the Altaic language community, i.e. its Turkish branch, which also included Huns, Avars, Hazars, Oguz, Pechenegs, Kumans and others“. As is already known, in the past members of today’s Macedonian nation, “by force or kindness”, were presented as an integral part not only of the Bulgarian, but also of the Serbian and Greek nations. In the 19th century, like any other nation, Macedonians fought for their national rights, but for some reasons, they managed to realize their national aspirations until August 2, 1944. Macedonian language is similar to other Slavic languages and especially to the Bulgarian and Serbian languages, which belong to the so-called Indo-European language group. The Macedonian language was officially codified in 1945 and, like other languages, enjoys the same status in all international institutions, including the UN. That Macedonian identity and language are different from Bulgarian identity and language in the past has been confirmed by various personalities and documents, including by: Ambassador of Bulgaria in Tirana, Albania – Janko Peev (in 1938); French writer, publicist and politician Victor Berar; French university professor – Slavist Andre Mazon; and Albanian politician, diplomat and publicist Ekrem Bey Vlora. The above mentioned and many other authors speak in a clear way about the existence of the Macedonian identity and language, which is different from the Bulgarian identity and language. Therefore, it can be concluded from the above that the Bulgarian theses about the alleged common origin of Macedonians with Bulgarians are scientifically incorrect, and their insistence Macedonian side to accept the alleged “historical truth”, conditioning even the start of Northern Macedonia’s EU membership negotiations, is more than absurd. But, in my opinion, the approach of the EU members that allowed such behaviour of Bulgarian politicians and any other EU member states at the beginning of the third decade of the 21st century is even more absurd. In other words, instead of EU members being consistent in applying their European values, regarding respect for the sovereign right of every nation on its national affiliation and instead insisting on respecting and implementing by the Bulgarian side numerous decisions of European institutions, recognizing the existence and rights of Macedonian minorities in Bulgaria, they allow current Bulgarian politicians to deal with absurd things, characteristic of the 19th century.

Key words: Macedonians, Bulgarian, Kominterna, Josiph Broz Tito, Josiph Visarjonovic Stalin, Janko Peev, Victor Berard, André Mazon, Eqrem bey Vlora.

Contrary to the claims of some Bulgarian historians and politicians, there are written, even Bulgarian documents, which confirm the existence of the distinctiveness of the Macedonian people before 1944.

Proving something that existed/ exists is meaningless. But, as a citizen of the Republic of North Macedonia and above all as a historian and intellectual, I feel the duty to point out some facts that unequivocally prove the unfoundedness of the theses of some Bulgarian historians, politicians and other intellectuals, that allegedly the Macedonian and Bulgarian peoples have a common origin, i.e. that the Macedonians declared themselves as Bulgarians until 1944. Before I list some specific documents and authors that confirm the existence of the Macedonian people even before 1944, let me first say something about the fallacy/ misunderstanding, which has long been placed and present in the minds, documents and other relevant literature, of various Bulgarian institutions and personalities, regarding the alleged common origin of the Macedonian and Bulgarian people. Namely, more historical facts show that the Macedonian and Bulgarian peoples come from different origin communities, which immigrated to the territory of today’s Balkan Peninsula in different periods and from two different parts of the World.

– “Macedonians are a South Slavic people, … descendants of old Slavic tribes, who inhabited the Balkan Peninsula in the 6th and 7th centuries…” (Мала енциклопедија Просвета…, 1986, 557);

– “Proto – Bulgarians belong to the Turkic group of tribes. From Central Asia, they settled between the Caspian and Black seas, and there they were conquered by the Huns in the second half of the 4th century. The invasion of the Avars in the second half of the 6th century withdrew part of the Proto – Bulgarians in the area of the middle Danube and Tisza” ( Enciklopediski leksikon, Mozaik znanja, Istorija, 102.);

– “Bulgarians are a South Slavic nation that inhabits the Eastern part of the Balkans. Their origin is linked to the areas of Asia. Based on data from ancient Chinese chronicles, it is considered that the language of the original Bulgarians was part of the Altaic language community, and its Turkish branch, to which the Huns, Avars, Khazars, Oghuz, Pechenegs, Cumans and others also belonged” (Српска енциклопедија, Том I, Књига 2, …2011, 590);

The closeness and in some way intertwining of these two peoples began over time, that is, after the acceptance of Christianity by the Bulgarians. Then the process of their Slavization and mixing with other Slavic peoples begins. For several reasons (the size, power and expansionist appetites of the then Bulgarian rulers, the closeness of the two peoples, primarily linguistically and religiously, intensive propaganda activity, especially of the religious institutions of some countries, including the Bulgarian Exarchy, etc.), part of the Macedonian intellectuals and ordinary people, in different periods of time, especially in the Ottoman period, probably because of the thought that they would feel safer as Bulgarians, they began to declare and identify themselves as Bulgarians. In the past, but unfortunately also now, a large number of intellectuals from Bulgaria, who are not Bulgarians by nationality/ethnicity, but Macedonians, Armenians, Turks, Tatars, Vlachs, Roma and others, are presented by the official Bulgarian authorities as Bulgarians.

Let’s take as an example tens of thousands (according to a Bulgarian source more than 100,000) of Macedonian citizens, who in the last ten years, mainly in order to obtain Bulgarian travel documents, “voluntarily” accepted to declare themselves as Bulgarians (“of Bulgarian origin”). Do the Bulgarian authorities also plan to use their written statements of these, primarily Macedonian citizens, in the foreseeable future as “crown proof” of the “Bulgarian” nationality in Macedonia? I repeat, these citizens are Macedonian citizens at the same time and above all. By the way, all those Macedonian citizens who feel themselves as Bulgarians by nationality, their legitimate right is to “confirm” it before the Bulgarian authorities if necessary. However, requiring everyone applying for Bulgarian citizenship to certify that they are of “Bulgarian origin”, which they are not, in my opinion is an inhumane act. It can be concluded that the saying “when someone is in trouble, you should help him, not blackmail him”, in this particular case, Bulgarian institutions did not respect it.

Proclaiming someone as Bulgarian cannot always be a kind of “crown proof” of his nationality. There are many examples in the history of various nations, when, for reasons and circumstances known only to them, in a certain period of history they declared themselves as Bulgarians, Turks, Albanians, Greeks, etc., serving those nations and their rulers as best as possible, despite the fact that their true ethnicity it was not Bulgarian, Turkish, Albanian, Greek, etc. In this regard, the best example in our Region can be the Ottoman Empire, i.e. the Republic of Turkey, as its successor. Namely, in the Ottoman period, but also later until today, members of various nations, including a large number of Albanians, Bosniaks, etc., declared themselves as Ottomans, later as Turks, despite the fact that they knew that their true nationality was not Turkish. The approach of the Republic of Turkey in this regard is a good example for other countries, including the Republic of Macedonia and the Republic of Bulgaria. Turkish authorities and historians, freed from complexes and pretensions, neither in the past nor now question the ethnicity of any famous Ottoman or Turkish person in the past. Paying the necessary attention and appreciation to their merits, the most responsible leaders of the Republic of Turkey, Turkish historians and other intellectuals do not deny the right of the “Mothers countries” to do the same, presenting them as Albanians, Bosniaks, etc.

Is it true that until 1944 Macedonians declared themselves as Bulgarians? The thesis that the Macedonian identity is a “product” of Josip Broz Tito and Josip Visarjonovic Stalin, advocated by Bulgarian and some other circles, is not correct. This fact, among other things, is confirmed in some Bulgarian documents, including two cables from the Bulgarian ambassador in Tirana, Janko Peev (Яanko Pѣev), which he sent on April 22, i.e. July 29, 1938, to the then president of the Council of Ministers and the minister of Religion and Foreign Affairs of Bulgaria, Dr. G.Koseivanov (D-rъ G.Kъoseivanovъ). In both documents, which are kept in the State Archives of the Republic of Macedonia (ДАРМ, 1.1178.1.125/261-263…; ДАРМ, 1.1178.1.124/ 269-260,..), among other things, it can be seen that the official representative of Bulgaria in Tirana – Ambassador Janko Peev, admits that between 60 – 70 “Macedonian-Bulgarians” who lived in 1938 capital of Albania, only two or three of them are “Bulgarians – Bulgarian citizens”. Ambassador J. Peev also admits that he refused to participate in events in which Macedonians who lived or stayed in Tirana in the 1930s expressed their “separate Macedonian identity”.

From the contents of the mentioned documents, it is also seen that August 2 – the beginning of the Ilinden Uprising of the Macedonian people, in Bulgaria was not treated as an official, state, or even national holiday in that period, which is why the official representatives of Bulgaria in Tirana refused to participate in the celebrations which were organized on that occasion by Macedonians who lived or stayed in Tirana in the 30s of the 20th century.

That the feeling of belonging to a special Macedonian nation was present in many Macedonian personalities even before 1944 was confirmed by many other foreign authors, including the French writer, publicist and politician Victor Bérard (La Macedoine, …, Paris, 1900), French university professor and Slavist André Mazon (Contes slaves de la Macedoine sud,…, Paris, 1923), as well as the Albanian politician, diplomat and publicist Eqrem bey Vlora (Kujtime…, Tiranë, 2003). In the quoted book, Victor Berar, at the end of the 19th century, talks about “Macedonian Macedonia”, and about “Macedonia as a privileged, autonomous or independent province with any government, provided that it is in their (Macedonian) hands”. Ekrem bey Valora spoke about the uniqueness of the Macedonian people at the beginning of the 20th century, and a little later than them, Andre Mazon did the same, speaking about the separateness of the Macedonian language, assessing that “it is close to Serbian and Bulgarian, but different from both languages”.

Analyzing the statements of the current Bulgarian politicians, regarding the separateness of the Macedonian people, we come to the conclusion that their position remains exactly the same as that of the Bulgarian rulers 12 centuries ago. Judging by the statements contained in the report of Prof. Vasil Zlatarski (Пътешествие из Македония…,София, 1993, 63), about his expedition through some parts of today’s Republic of Macedonia, which he carried out in 1916, shows that the treatment of Macedonians as Bulgarians, and Macedonia as a part of ethnic Bulgaria, began somewhere in the middle of the 9th century, when the then Bulgarian ruler Presian (836- 853), united the “Bulgarian Slavs” for the first time, annexing the territory of today’s Macedonia to the Bulgarian state. As is well known, this attitude of the Bulgarian rulers continued continuously in the following centuries, that is, until September 9, 1944, when the official Sofia for the first time recognized the Macedonian nation, and thus the existence of the Macedonian national minority in the Republic of Bulgaria. In the period from September 9, 1944 to the middle of 1948, the highest leaders of Yugoslavia and Bulgaria – Josip Broz Tito and Georgi Dimitrov, developed very intensive bilateral activity on the plan of strengthening and further improving relations and cooperation between the two countries, with the ultimate goal of forming the so-called . “Balkan Federation” within which a definitive solution to the “Macedonian issue” was foreseen.

Unfortunately, such a relationship between the official Sofia and the Macedonian nation lasted for a very short time – until the middle of 1948, when the relations between the FPR of Yugoslavia and the USSR and its satellites, including the People’s Republic of Bulgaria, were severed. The denial of the separateness of the Macedonian nation and the members of the Macedonian minority in Bulgaria was particularly pronounced during the dictatorial regime of Todor Živkov (from 1954 to 1989). As is known, in the early 80s of the 20th century, within the framework of the celebration of the 1300th anniversary of the Bulgarian state, among other things, the memoirs of Tsola Dragoycheva were published as part of the negative campaign of the official Sofia regarding Macedonian identity. Unfortunately, this policy of the official Bulgarian institutions continued even after the fall of the communist regime in this country, in the early 90s of the 20th century, but also after the full membership of the Republic of Bulgaria in NATO (2005) and the EU (2007). After the signing of the “Agreement on Friendship between the Republic of Macedonia and the Republic of Bulgaria” (August 2, 2017), in a period when a certain change in the previous negative policy towards the “Macedonian question” was expected, at the end of 2020, the highest Bulgarian leaders and the majority of Bulgarian historians and representatives of other institutions, in a direct and irrational way renewed the old, well-known and absurd claims that “Macedonians are an integral part of the Bulgarian nation” and the Macedonian language is “one of the dialects of the Bulgarian language”. The top leaders of Bulgaria, using their country’s status as a full member of the EU, at the end of 2020, went one step further and blocked the adoption of the negotiation framework for the start of negotiations between the Republic of Macedonia and the EU, persistently insisting on the recognition from the Macedonian side, that “Macedonians are an inseparable part of the Bulgarian people“, and “the Macedonian language is one of the dialects of the Bulgarian language”.

In contrast to the beginning of the 90s of the last century, when the most responsible Bulgarian leaders, unfortunately, did not take advantage of the historical opportunity and chance to give up once and for all the claim to prove the alleged “Bulgarian origin of the Macedonian people”, at the beginning of the third decade of the 21st century, another, also a historical opportunity, for the official Sofia to finally recognize the existence of the Macedonian nation and the Macedonian language, something that exists objectively and that no one in this world has the right to dispute. Acting in this way, the current responsible leaders of neighbouring and “friendly” Bulgaria will open a new – brighter page in the history of Macedonian-Bulgarian relations and cooperation. For several reasons at this stage, in my opinion, the Macedonian side should express its readiness to reach an agreement on joint commemoration of certain events and personalities from the historical past of the two nations.

In the era of Covid-19, above all, the political leaders of all countries of the world should learn the lesson that the human race more than ever needs peace, mutual respect and greater solidarity on a regional and global level. This is primarily due to the fact that only in such a way the human race will be able easer to deal with such and similar disasters. Therefore, spending energy (in the 21st century) to prove the “real” origin of any people is unreasonable, anachronistic and disastrous for everyone.

Summary

It can be concluded that the theses of Bulgarian politicians and historians about the Macedonian identity are wrong and scientifically unfounded. In other words, historical evidence shows that the Bulgarians and Macedonians are two different nations, whose initial roots are different – Proto-Bulgarians were an integral part of the Turkish-Tatar tribes, while the Macedonians are the South Slavic people, whose ancestors settled in the late VI and early VII centuries in the Balkan Peninsula, and since then, without interruption, their descendants have lived in the same territory. Most of Macedonians are leaving in Northern Macedonia, while the rest in several neighbouring countries and in the diaspora. With the exception of Bulgaria and Greece, the existence of the Macedonian national minority is recognized in all other neighbouring countries of North Macedonia.

For various reasons, in the historical past, Macedonians were treated as an integral part of the Bulgarian, Serbian and Greek nations. In the 19th century, like any other nation, members of the Macedonian nation fought for their emancipation and national differentiation. For some objective reasons, the Macedonian nation managed to realize its national aspirations until August 2, 1944. That Bulgarians and Macedonians are different nations in the past have been confirmed by many foreign personalities, including by some Bulgarian personalities.

The Macedonian language is similar to other Slavic languages, especially Bulgarian and Serbian, which are part of the Indo-European language family. The official codification of the Macedonian language was realized in 1945, and like any other language, enjoys equal status in all international institutions, including the UN.

Therefore, it can be concluded from the above that the Bulgarian theses on the alleged common origin of Macedonians and their language with Bulgarian are scientifically incorrect and their insistence on accepting, by the Macedonian side, the “historical truths”, conditioning even the beginning of Northern Macedonia’s EU membership negotiations, is more than absurd.

Unlike in the early 1990s, when Bulgaria politicians unfortunately failed to seize the historic opportunity to give up their claims to prove the alleged Bulgarian origin of the Macedonians, now in the very beginning of third decade of the 21st century, another also historical opportunity is indicated to finally, Bulgarian politicians and historians to recognize the existence of the Macedonian nation, culture and language, something that objectively exists and that no one has the right to deny them. Acting in this way will enable Bulgarian politicians to open a new page in Macedonian-Bulgarian relations and cooperation. In order to avoid the possibility of declaring the current Bulgarian Prime Minister, or another high-ranking Bulgarian official, a “traitor” of the Bulgarian cause, in my opinion, the Macedonian side, at this stage, should express readiness to reach an agreement on joint commemoration of certain events and personalities from the historical past of the two nations. The insistence of Bulgarian politicians and historians to prove the “correctness“ of their theses is harmful not only for Northern Macedonia, but also for Republic of Bulgaria itself, for other Balkan countries and Europe as a whole.

BIBLIOGRAPHY

Encyclopedias:

1.Мала енциклопедија Просвета – Општа енциклопедија, Четврто издање, Југославија, К – Пн, 2, Просвета, Београд, 1986;

2. Enciklopediski leksikon, Mozaik znanja, Istorija;

3. Српска енциклопедија, Том I, Књига 2, Матица Српска – САНУ- Завод за учбенике, Београд,  2011.

Archival documents:

1. ДАРМ, 1.1178.1.125/261-263, Ф.325, о.п.1, а.е. 201;

2. ДАРМ, 1.1178.1.124/ 269-260, Ф.325, о.п.1, а.е.201.

Books:

1. Victor Bérard, La Macedoine, Deuxieme Edition, Armand Colin et C, Editeurs, Paris,1900;

2. Andre Mazon, Contes slaves de la Macedoine sud – occidentale, Paris, 1923;

3. Eqrem bej Vlora, Kujtime 1885-1925, SHLK, Tiranë, 2003;

4. Проф. Васил Златарски, “Пътешествие из Македония“ (“Научна експедиция в Македония и Поморавието 1916“, Съставител Петър Хр. Петров, Военоиздателски комплекс “Св.Георги Победоносец“, Универзитетско издателство “Св.Климент Охридски“, София, 1993).

Promotion of my book under the title: “Organization Judzel’s Fate – Judzel’s Members Trial”

On February 27, 2024, in the National Gallery “Daut Pashin Amam”, in Skopje, a promotion of my book “Organization Judzel’s Fate – Judzel’s Members Trial” was held. The promotion took place on the occasion of the commemoration of the 76th anniversary of the shooting of the four leaders of the mentioned Organization. The promoters of the book were Mr. Salih Murat, former president of the Constitutional Court of the Republic of Macedonia and Mr. Limko Bejzaroski, vice president of the Commission for Prevention and Protection from Discrimination. The moderator was university professor Mr. Süleyman Baki.

Below is the text of my address, in Turkish and Macedonian.

                        *    *    *

Değerli ve Kıymetli Dostlarım,

Hanımlar ve Beyler,

Yücel Teşkiltı’nın Kaderi ve Yücelci’lere Karşı Yürütülen Yargı Süreci konusunu, ele alan kitabım’ın tanıtımı vesilesiyle, hepinizi selamlıyorum. Bu akşamki etkinliğe katıldığınız için teşekkür ediyor ve büyük mutluluk ve memnuniyet duyuyorum.

Makedonya Türkler’in hakları’nı korunması adına verdikleri mücadele neticesinde, Yugoslavya dönemin rejimi tarafından asılsız suçlamalar’la hüküm giyen dört Yücelci kahramanlar’ın, bu gün, idam edilişleri’nin, 76’ıncı yıldönümünü, büyük üzüntü’yle anıyoruz.

76 yıl önce Türklükleri’ni yaşatmak ve Dilleri’ni, Dinleri’ni, Vatanları’nı korumak için, Türk ve Müslüman kardeşleri’ni bir arada tutmak uğruna hayatları’nı feda eden, Şuayip Azis İshak, Ali Abdürahman Ali, Nazmi Ömer Yakup, Adem Ali Adem, ve diğer Yücelci kardeşlerimi’zi Allah rahmet eylesin, mekanları Cennet olsun.

İkinci Dünya Savaşın’dan sonra Makedonya Türkler’in Türkiye’ye kitlesel haline göç etmeleri ve Yücelci’lere karşı düzenlenen düzmece yargılanması, bizler  Makedonya Türkleri için yakın tarihimizin, bana göre, en trajik ve en vahim olaylar olarak teşkil ediyorlar.

Bilindiği üzere, Makedonya’daki Türk nüfusunun yaklaşık % 60’ının göç etmesiyle, bizler Makedonya Türkleri, Makedonya Devletin, maalesev marjinal bir unsuru haline geldik. Söz konusu meselenin nedenlerini araştırırken halkımızın kitlesel halinde göç etmesini tetikleyen asıl nedeni “Yücel“ meselesi olduğunu tespit ettim. Yücelciler’e karşı oynanan gizli oyunlar ve onlara karşı haketmeyen ve verilen acımasız cezalar, göçün yoğunlaşması için ana nedeni olduğunu farkettim.

Son 30 yıl, bu konuyla ilgilenen Türk yazarlar’ın  görüşlerine göre ve benim görüşüm ve derin inancım doğrultusunda, söz konusu mahkeme süreci suni olarak sahnelenmiş’tir. O zamanın’ki Yugoslavya ve Makedonya yetkilileri’nin böyle bir girişimde bulunmalar’ın nedenleri farklı ve çok yönlüy’dü.

Diğer bir deyişle, sadece tahmin edilebilecek nedenlerle göre, 17 Yücelci’den oluşan ilk gurubun yargılanması esnasında, Yücel “Casus – Terörist” Teşkilatı olarak adlandırılmış, bu Teşkilatın 17 üyesi ise Yugoslavya Federatif Halk Cumhuriyeti’nin anayasal – demokratik düzenini yıkmakla suçlandırmış’lar.

Böylesine ciddi bir suçlama’nın o dönemin yetkilileri tarafından uydurulduğu ve ustaca kurgulandığı, kitabım’da çok sayıda ipucu ve beyanatlar’la kanıtlanmıştır.

Yücel Meselesiy’le ilgili, benim tespitlerimi ve görüşlerimi  kitabım’da aktardığım için, bu gece kitabın içeriğinden ziyade söz etmeyeceğim. Ondan ötürü, bu vesileyle, izninizle, bir kaç kişiye ve kuruma teşekürlerimi sunmak isterim.

Üniversite Hocası d-r Baki Süleyman’a, Makedonya Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi’nin eski Başkan’ı Salih Murat’a ve tarihçi meslektaşım d-r Limko Beyzaroski’ye, kitabın içeriği ile ilgili, bir süre önce, sarfettiler ve zikrettiler nazik sözleri için teşekkür ederim.

Kitabım’ın eleştirmenleri olma teklifimi kabul eden, değerli dostlarım ve meslektaşlarım, emekli Profesör d-r Yusuf Hamzaoğlu’ya ve d-r Limko Beyzaroski’ye sonsuz şükranlarımı sunmak isterim.

Öte yandan, kitabım’ın yayınlanmasıy’la ilgili mali masrafları karşılamasıy’la üstlenen “ADEKSAM“ Derneği’ne ve özelikle onun başkan’ı ve değerli dostum – Tahsin İbrahim’e sonsuz şükranlarımı sunuyorum. Bu akşam ki etkinliği düzenleyen MATÜSİTEB-e de teşekürlerimi sunuyorum.

Saygıdeğer tarihçi meslektaşlarım: Almanya’dan d-r Edvin Pezo,  Hırvatistan’dan d-r Ancelko Vlasiç, Bulgaristan’dan d-r Ivaylo Markov ve Arnavutluk’tan  değerli dostum Adrian Hatibi’ye, konuyla ilgili yardımcı oldukları için teşekürlerimi iletmek istiyorum.

Araştırma yapmamı sağlayan Üsküp’te ki tüm kişi ve kurumlara ve okuduğum ve kulandığım, tüm kitaplar’ın ve diğer yazılar’ın yazarları’na teşekkürlerimi sunuyorum.

Çalışmam ve bu kitabı yazmam için bana gerekli koşulları ve manevi desteği sağladıkları için, değerli Eşim ve Kızım’a teşekkür ediyorum.

Bu kitabın yayınlanması, özelikle Makedonya Türkler’in siyasi partileri’nin liderleri’ni ve diğer ilgili kurumlar’ın temsilcileri’ni, Yücelciler’in itibarları’nı iadesi konusunda ve idam edilen dört Yücelci’nin mezarlar’ı, nerede olduğu öğrenmek’için, nihayet somut adımlar atmaya teşvik edeceğini umuyorum ve bekliyorum.

Benim bu çalışmam, Yücel meselesiy’le ilgili, araştırmalar’ın devamı’nı teşvik ederse, çok memnun olacağım. Aynı zamanda, benim tespitlerimle ilgili oğlası her türlü yapıcı eleştiri memnuniyet’le karşılayacağım ve saygı göstereceğim.

Son olarak, bu akşam ki etkinliğe katıldığınız için, bir kez daha, herkeze teşekkür ediyorum ve sizleri saygı ve sevgiy’le selamlıyorum.

Bir sonraki, yayınlanmış kitabımın tanıtımına, görüşmek üzere.

Teşekürller.

Почитувани и драги пријатели,

Дами и господа,

Ми причинува големо задоволство да ве поздравам и да ви се заблагодарам за присуството на вечерашната активност, по повод промоцијата на мојата книга, во која, на македонски јазик, за прв пат се третирани Судбината на Организацијата ЈУЏЕЛ и судскиот процес против Јуџелџиите, што се одржал во далечната и турбулентна 1948 година.

Денеска, со голема тага ја одбележуваме 76-тата годишнина од стрелањето на четворицата челници на Организавцијата „Јуџел“ – Шуаип Азис Исхак, Назми Омер Јакуп, Али Абдурахман Али и Адем Али Адем. Ним и на преостанатите 60 осудени и сега веќе покојни членови на наведената Организација, нека им е вечна слава.

За нас Турците од Македонија, масовното иселување во Турција, кое се случи по Втората светска војна, односно во 50-тите и 60-тите години на минатиот век, и судскиот процес против Јуџелџиите, според мене, претставуваат два најтрагични и најсудбоносни настани од нашата понова историја.

Со иселувањето на околу 60% од вкупниот тогашен број на турското население на Вардарска Македонија, според мене, ние македонските Турци, еднаш за секогаш, станавме маргинален и дефакторизиран елемент на Македонската држава. Ова, според моето длабоко убедување, колку што е штетно за македонските Турци, толку е штетно и за државата Македонија.

Истражувајќи го ова прашање, меѓу другото, дојдов до сознание и заклучок дека, монтираниот судски процес против членовите и симпатизерите на Организацијата „Јуџел“, и посебно драконските казни што им биле изречени на четворицата челници и преостанатите 60 Јуџелџии, биле главниот мотив иселувањето, посебно на турското население на Македонија, да добие драматични размери.

Според мислењето и оценките на сите турски автори (од Македонија и Турција), кои во последните околу 30 години се занимавале со ова прашање, вклучително и според моето мислење и длабоко убедување, наведениот судски процес бил вештачки инсцениран. Причините пак за една ваква постапка на тогашните југословенски, односно македонски власти, биле различни и повеќеслојни.

Со други зборови, поради причини што можат само да се претпостават, за време на судскиот процес на првата група од 17 лица, Организацијата „Јуџел“ била именувана како „шпионсо – терористчка“, чии членови, наводно се залагале и директно учествувале во организирање недозволени активности за „рушење на уставно – демократскиот поредок на ФНР Југославија“.

Дека таквото мошне тешко обвинение било измислено и вешто изконструирано, од страна на тогашните власти, говорат голем број индиции и факти, од кои најголемиот дел се третирани во книгата што е пред вас.

Затоа, вечерва повеќе нема да зборувам за содржината на книгата, туку со ваша дозвола прво, би сакал да упатам благодарност до моите почитувани пријатели – универзитетскиот професор д-р Сулејман Баки, поранешниот претседател на Уставниот суд на Република Македонија, Салих Мурат и до мојот колега историчар доктор Лимко Бејзароски, за убавите зборови и за оценките што пред малку ги изнесоа, во врска со содржината на книгата.

Безкрајна благодарност сакам да упатам до двајцата рецензенти на овој труд, моите драги пријатели – универзитетскиот професор во пензија д-р Јусуф Хамзаоглу и д-р Лимко Бејзароски, кои го прифатија мојот предлог да бидат рецензенти на овој труд.

Голема благодарност му изразувам на Здружението “ADEKSAM“, од Гостивар, и посебно на претседателот на ова здружение и мој драг пријател – професорот Тахсин Ибрахим, кој ја прифати мојата молба за покривање на финансиските трошоци околу објавувањето на овој труд. Исто така, голема благодарност му изразувам и на Сојузот на турските невладини организации во македонија – MATÜSİTEB, за организирањето на вечерашната активност.

Благодарност им упатувам и на моите почитувани колеги (историчари): д-р Едвин Пезо, од Институтот за Југоисточна Европа од Регенсбург – Сојузна Република Германија, д-р Анѓелко Власиќ, универзитетски професор од Република Хрватска, д-р Ивајло Марков, од Институтот за етнологија и фолклор при Бугарската академија на науките, и на Адриан Хатиби, мој драг пријател од Тирана – Република Албанија, за помошта што ми ја дадоа во прибирањето информации во врска со пишувањето на весниците “Политика“, “Борба“, “Vjesnik“, “Работническо дело“ и “Bashkimi“, за наведениот „судски“ процес.

Ја користам приликата, исто така, да им се заблагодарам и на сите автори на написи за „Јуџел“ и посебно на авторите на четирите досега објавени книги, на турски јазик – сега веќе покојниот Мехмет Шериф Далип, Ј’лд’р’м Аанолу, Ерџан Турксојлу и Ерен Атала Ериш, кои, секој на свој начин, се обиделе да ги расветлат контроверзиите околу судбината на Организацијата „Јуџел“, чиишто трудови ги консултирав и користев при пишувањето на мојата книга.

На крај, дозволете ми да им се заблагодарам и на членовите на моето семејство, за моралната поддршка што ми ја даваа во текот на истражувањата и пишувањето на овој труд.

Објавувањето на оваа книга очекувам пред се лидерите на политичките партии и претставниците на другите релевантни институции на Турците од Република Македонија да ги поттикне, конечно да преземаат конкретни чекори во врска со постхумната рехабилитација на сите Јуџелџии и за откривање на гробовите на четворицата застрелани водачи на „Јуџел“.

Ќе ми биде многу драго доколку мојот труд, исто така, биде поттик за натамошни истражувања, на прашањето што е централна тема на мојата книга, а секоја евентуална конструктивна критика, околу моите изнесени оценки и ставови, ќе биде добродојдена и од голема полза.

И сосема на крај, дозволете ми уште еднаш да ви се заблагодарам за учеството на вечерашната активност и срдечно да ве поздравам, посакувајќи ви добро здравје и многу радост и среќа. 

Довидување, до промоцијата на следната, веќе објавена, моја нова книга. 

Благодарам.

Македонија и Албанија можеа попрагматично да ги развиваат односите: Интервју со Салим Керими

This is my interview, in Macedonian language, which was published in “Nezavisen vesnik“, on February 5, 2024.

                    * * *

Публицистот и дипломат Салим Керими неодамна издаде нова книга „Аспекти на југословенско и македонско – албанските односи и соработка (1945-1991-2000)“, чие објавување се совпадна со одбележувањето на 30-годишнината од воспоставувањето дипломатски односи меѓу Република Македонија и Република Албанија. Негов заклучок е дека во југословенскиот период учеството на НР/СР Македонија во вкупната југословенско-албанска соработка била значителна и мошне важна, додека по осамостојувањето на Република Македонија, меѓу двете земји започна интезивна комуникација. И покрај разликите по одделни прашања од меѓусебните односи во 90-тите години на минатиот век двете земји развиваа мошне интензивна политичка комуникација и плодна соработка во разни области.     

Г-дине Керими, вашата нова книга „Аспекти на југословенско и македонско – албанските односи и соработка (1945-1991-2000)“ претставува веројатно прва книга на македонски и на кој и да е друг јазик, во која се третирани одделни аспекти на учеството на НР/ СР Македонија во југословенско-албанската соработка и за македонско-албанските односи, во периодот од 1945 до 2000 година.

Да, мојот најнов труд претставува прва книга во која се третирани одделни аспекти на учеството на НР/СР Македонија во вкупната југословенско-албанска соработка, односно на македонско-албанските односи во наведениот период. Во минатото, со внатрешните состојби во Албанија се занимаваше сега веќе покојниот публицист и политичар Милчо Балевски, додека со статусот на припадниците на македонското национално малцинство  во соседна Албанија сезанимаваа повеќе македонски автори и посебно  проф. д-р Катерина Тодоровска. За разлика од ова, со вкупните македонско-албански односи и соработка, ниту во т.н. „југослаовенски“ период ниту пак во поново време, за жал до сега, не се занимавал реќиси никој, вклучително ниту еден македонски или албански дипломат кои последните три децении биле работно ангажирани во ДКП на нашата земја во Тирана, односно на Албанија во Скопје. Поради ова и неколку други причини пишувањето и објавувањето на оваа книга за мене претставуваше голем предизвик, но истовремено и еден вид голема „привилегија“.

Зошто во книгата се осврнувате токму на овој период?

Да, станува збор за период од повеќе од пет децении кој, според мене, претставува најкритичниот и најинтересниот период на односите на ФНР/СФР Југославија и СР Македонија/ Република Македонија со Албанија. Како што е познато, во годините меѓу 1945 и 1991 година југословенско-албанските односи се карактеризираа со нагли „скокови“ и „падови“, обременети со разни обострани предрасуди и недоразбирања, контроверзии и непријателства. Друга причина за пишување на оваа книга претставува и фактот дека во периодот од 1979 до 2000 година, во разни својства, јас бев сведок и учесник во голем број контакти и активности на разните претставници на двете земји. Поради тоа чувствував еден вид граѓанска и пред сè професионална обврска моите сознанија да ги ставам на хартија пред за тоа да биде предоцна.

Кои прашања се третирани во најновата ваша книга?

Книгата е напишана на 570 страници, збогатена со 703 фусноти, списоци на користените извори и литература, на фотографии, табели и кратенки, како и индекс на имињата. Текстот е напишан со едноставен и разбирлив (македонски) јазик. Содржините и настаните што се опишани во неа се третирани тематски и хронолошки. И покрај тоа што изнесените оцени се темелени врз обемна архивска и друга документација, тие не треба да се толкуваат како официјални гледишта на која и да е институција на Република Македонија, односно на Република Албанија.

Текстот на книгата е поделен во осум засебни глави во кои посебно внимание е посветено на следните прашања: поважните аспекти на југословенско-албанските односи и соработка, во периодот по Втората светска војна и сè до десолуцијата на СФР Југославија; одделни аспекти на учеството на НР/СР Македонија во југословенско – албанската соработка, во периодот т.н. „југословенски период“; оценките, на одделни албански и странски автори за Енвер Хоџа, Неџмие Хоџа,Мехмет Шеху, Рамиз Алија и за Сали Бериша;  поважните аспекти на случувањата во Албанија, на почетокот на 90-тите години на 20. век; ставот на албанските највисоки раководители во врска со отворањето на претставништвото на Република Македонија во Тирана; воспоставувањето дипломатски однсои меѓу двете земји; дилемите на некои албански раководители во врска употребата на уставното име на Република Македонија; официјалните контакти меѓу двете земји во периодот меѓу 1991 и 2000 година… се разбира и за трагичните настани во Албанија во 1997 година. Книгата содржи и два засебни прилога за Албанците во Македонија и Македонците во Албанија.

Моите размислувања и толкувања на прашањата за статусот на Косово во „југословенскиот“ период, описот на трагичните настани во Албанија во 1997 година, и прилогот за Македонците во Албанија, би можел да ги оценам како мои „оригинални“ согледувања.

Дали Југославија, Македонија и Албанија можеле порационално и попрагматично да се однесуваат при развојот на меѓусебните односи и соработка?

Според моите сознанија и сфаќање на работите, во наведениот период најодговорните политичари/ раководители на двете, односно трие земји, секако дека можеле да бидат по рационални и попрагматични при развојот на меѓусебните односи и соработка. Одговорноста за секаква постапка прво треба да се побара кај себе а потоа и кај другите, во конкретниот случај кај големите сили, кои многу работи ги кројат и редат зад затскриени врати. Така било од секогаш, а за жал така и ќе продолжи да биде и во иднина. За познатиот лошиот развој на настаните и односите меѓу Југославија и Албанија, одговорност имаат тогашните највисоки раководители на двете земји, но судејќи според развојот на настаните, најголемата оддгорност, според мене, сепак ја имал Енвер Хоџа.

Дали книгата е веќе промовирана?

Промоцијата на книгата планирам да ја направам во догледно време во Скопје, а можеби и во Тирана. Бидејќи јас сум и издавач на книгата, таа ја нема во ниту една книжара ширум земјата, но ја има кај мене и засега во повеќе библиотеки во Скопје и Охрид, а наскоро ќе ја има и во библиотеките во Гостивар, Тетово, Кичево, Струга, Ресен, Битола, и во други градови. Во странство, засега книгата ја има во Националната библиотека во Тирана. (Н.В.)

REAGIM ME RASTIN E RIPUBLIKIMIT NË GAZETËN “DITA” TË “NJË STATISTIKE TURKE E 1908-S“

This is my new article, in Albanian language, which was published in the Albanian portal “Gazeta Impakt“, on January 15, 2024.

            * * *

Nga Salim Kadri Kerimi, Shkup               

Më 06 Janar 2024, në Portalin e Gazetës “DITA”, nga Tirana, në se nuk gaboj, për të katërtën ose të pestën herë, u ripublikua artikulli i autorit anonim nga Kosova me titull: “Një statistikë turke e 1908-s”. Artikullin me përmbajtje të njëjtë më 19 janar 2019 e publikoj Agjencia informative “Zhurnal”, nga Shkupi, kurse ditë më parë artikulli në fjalë, siç ishte theksuarë në të njëjtin artikull,  fillimisht qenka i publikuarë në disa mediume të Kosovës. Sipas autorit anonim, të dhënat statistikore që ishin të publikuara në kët artikull mendohet se qenkan të “bazuara në një dokument të hartuar nga pushteti i kohës, pra Perandoria Osmane. Sipas saj, në Shkup para një shekulli kanë jetuar 50.258 shqiptarë, 9.264 serbë dhe 29.080 bullgarë (asnjë maqedonas, siç quhen sot). Tetova ka pasur 52.076 banorë shqiptarë, ndërsa Gostivari 23.197 shqiptarë”. “Prizreni kishte 64.569 shqiptarë, 17.219 serbë e asnjë turk”.

Në përgjigje të të dhënave të lartpërmendura, më datën 22 janar 2019, në kët Portal (“Gazeta Impak”) e publikova artikullin me titull: “Një gënjeshtër e kulluarë e Agjencisë informative Zhurnal”, në të cilin me të dhëna konkrete i demantova të dhënat e sajuara, duke e vërtetuarë me fakte konkrete se të dhënat në fjalë janë jo të sakta/ jo të vërteta.  

Të them të drejtën, ripublikimi i artikullit të lartpërmendur edhe në Gazetën serioze “DITA” më befasoj. Ripublikimi i artikullit të lartpërmendur, rastësisht ose jorastësisht, koinçedoj/ përkoj me publikimin e artikullit tim me titull: “Të ‘vërtetat’ e profesorit Hakif Bajrami në lidhje me turqit e Kosovës” (“GazetaImpakt”, 06 Janar 2024). Me qëllim të mospërsëritjes të të dhënave që i publikova në artikullin tim të datës 22 janar 2019, në përgjigje të gënjeshtrave të autorit anonim, kësaj radhe, mes tjerash, do ti publikoj të dhënat rreth përbërjes etnike të qyteteve/ qytezave të Maqedonisë (geografike), në vitin 1903, të cilat janë të publikuara në librin e antropollogut – etnogeografit të mirënjohur slloven Niko Zupançiç (1876-1961), me titull: “Maqedonia dhe çështja turke”, e publikuar në Vienë të Austrisë, në vitin 1903. Vepra origjinale e autorit në fjalë, në gjuhën gjermane, është e publikuarë nën pseudonimin K.Gersin (K.Gersin, “Macedonien und das Turkische problem”, Vien,  Druck und Verlag von Kratz, Helf & Comp.1903). Ky libër, të njëjtin vit (1903), në dy raste të veçanta, qenka i publikuarë edhe në Beograd, në gjuhën serbishte, një vit më vonë (1904) në Ljubljanë, në gjuhën sllovene, kurse në vitin 2023 edhe në Shkup, në gjuhën maqedonase. Të dhënat që janë të publikuara në vijim i kam huazuarë nga libri i kolegut tim (diplomat) z.Viktor Gaber („Виктор Габер, „Нико Зупанчич и Македонија во 1903 година“, ДАРСМ, Скопје, 2023; “Niko Zhupançiç dhe Maqedonija në vitin 1903”, ASHRMV, Shkup, 2023). Autori i lartpërmendur slloven – Niko Zupançiç (K.Gersin), studimet universistare dhe pasuniverzitare (magjistraturën dhe doktoraturën), në fillim të shekullit XX, i paska kryerë në Vienë.

Sipas të dhënave që janë të publikuara në versionin maqedonisht (f.119) të librit në fjalë, përbërja etnike, p.sh. e qyteteve/ qytezave të Maqedonisë, në të cilat në atë kohë dhe më pas kanë jetuarë edhe banorë me përkatsi etnike turke dhe shqiptare, ka qenë si vijon:

– Kosturi – nga gjithsej 6.190 banorë, 1.600 frymë qenkan turq, 300 shqiptarë;

– Shkupi – nga gjthsej 31.900 banorë, 15.030 frymë qenkan turq, 150 shqiptarë;

– Tetova – nga gjithsej 19.200 banorë, 9.000 frymë qenkan turq, 500 shqiptarë;

– Gostivari – nga gjithsej 3.735 banorë, 3.100 frymë qenkan turq, 100 shqiptarë;

– Kumanova – nga gjithsej 14.530 banorë, 5.800 frymë qenkan turq, 600 shqiptarë;

– Manastiri – nga gjthsej 37.000 banorë, 10.500 frymë qenkan turq, 1.500 shqiptarë;

– Resnja – nga gjithsej 4.450 banorë, 30 frymë qenkan turq, 300 shqiptarë;

– Fëllërina – nga gjithsej 9.824 banorë, 5.000 frymë qenkan turq, 300 shqiptarë;

– Ohri – nga gjithsej 14.860 banorë, 5.000 frymë qenkan turq, 800 shqiptarë;

– Struga  – nga gjithsej 4.570 banorë, 1.000 frymë qenkan turq, 350 shqiptarë;

– Dibra – nga gjithsej 16.500 banorë, 10.500 frymë qenkan shqiptarë, dhe asnjë turk;

– Prilepi – nga gjithsej 24.540 banorë, 6.200 frymë qenkan turq, dhe asnjë shqiptar;   

– Velesi – nga gjithsej19.700 banorë, 6.600 frymë qenkan turq dhe asnjë shqiptar;

– Demir Hisari – nga gjithsej 5.890 banorë, 3.750 frymë qenkan turq, dhe asnjë shqiptar.   

Këto dhe shumë të dhëna të tjera statistikore të asaj kohe, mes tjerash, në mënyrë të pa diskutueshme e vërtetojnë prezencën/ praninë e popullatës turke në qytetet/ qytezat dhe vendbanimet e tjera të Rumelisë. D.m.th., të thuhet se në Skup, Tetovë, Gostivar dhe Prizren, aso kohe, pra në kohën kur Rumelija edhe ishte nën administratën e Perandorisë Osmane, nuk paska turq, është një lloj sikur të thuash/ të deklarosh se sot në qytetet e lartpërmendura nuk ka qytetarë të përkatsisë etnike maqedonase, gjegjësisht shqiptare. Kuptohet se një gjë e tillë do të ishte një marëzi.

Në librin e lartpërmendur të autorit slloven (Niko Zupançiç – K.Gersin), përveç në qytetet/ qytezat e lartpërmendura, pranija e popullatës turke në mënyrë të padiskutueshme vërtetohet edhe në të ashtu quajturën “Stara Srbija” (“Serbija e vjetër”), Vilaeti i Kosovës – Sanxhakët: Novi Pazar, Plevlje, Prishtina, Shkupi, Prizreni dhe Peja. Sipas të dhënave që janë të publikuara në librin e autorit të lartpërmendur maqedonas (Viktor Gaber), në fillim të shekullit XX, numri i popullsisë turke qenka 110.000 frymë (10,2% nga numri i përgjithshëm), kurse i atij shqiptar, bashkë me numrin e serbëve të shqiptarizuar, siç thuhet në librin në fjalë, qenka 300.000+130.000=430.000 frymë (28,0%+12,2%=40,2%).

Sipas të njëjtit burim, numri i popullatës turke në Vilaetin e Shkodrës, nga gjithsej 322.000 frymë, aso kohe qenka 12.000 frymë (3,0%), kurse i shqiptarëve 220.000 frymë (68,0%). Gjithmonë sipas të njëjtit burim, në Vilaetin e Janinës, nga gjithsej 648.000 frymë, numri i popullatës turke qenka 10.000 frymë (1,5%), kurse i shqiptarëve 315.000 frymë (48,7%). Sa i takon popullatës të Maqedonisë (gjeografike), në fillim të shekullit XX, nga gjithsej 2.258,224 frymë, numri i turqve qenka 499.204 frymë (22,1%), kurse i shqiptarëve 128,711 frymë (5,7%).

Siç e theksova edhe më lart, të dhënat e lartpërmendura janë të dhëna të një dijetari të mirëfilltë/ “të paanshëm” slloven dhe jo sajesat e autorit anonim nga Kosova. Shpresoj që lexuesit e këtij artikulli do të gjykojnë në mënyrë racionale dhe do ti kuptojnë marëzirat e disa studijuesve të vetshpallur të cilët, për arsye që unë assesi nuk mund ti kuptoj, vitet e fundit pa zgjedhur mënyrat dhe rastet, në mënyrë të paskrupullt, po mundohen/ tentojnë ti shtrembërojnë faktet të cilat janë të dukshme dhe më se të qarta edhe për lexuesit të zakonshëm e lëre më për studijuesit serioz të çështjeve në fjalë. Mirpo, jo më kot thuhet se “gënjeshtra/ rena i ka këmbët të shkurta dhe del mejdani”.

Autorin anonim të artikullit me titull: “Një statistikë turke e 1908-s”, të cilin para ca ditëve, pa asçfar përgjegjsie, së fundi e ripublikoj edhe Gazeta “DITA”, e këshilloj të vetidentifikohet dhe ta publikojë dokumentin origjinal gjoja të administratës Osmane, sipas të cilit në 1908 në Shkup, Tetovë, Gostivar, në Prizren, e gjetkë, nuk paska asnjë person me përkatsi etnike turke. Njëkohësisht shfrytëzoj nga rasti tju falenderoj të gjithë atyre autorëve shqiptarë, me të cilët vitet e fundit polemizoj në lidhje me deklaratat dhe vlerësimet të pa baza rreth (mos)pranisë dhe numrit të popullatës turke në Maqedoni dhe Kosovë, në të kaluarën dhe sot. “Në çdo të keqe ka edhe diçka të mirë”. Me fjalë të tjera, të mos ishin të deklaruara dhe publikura marëzira të ndryshme rreth çështjeve në fjalë, nuk do të ishin të pregaditura as rreth 30 artikujt e mi, të cilat pesë-gjashtë vitet e fundit i kam publikuarë në Portalin e respektuarë dhe të paanshëm/ objektiv të “Gazeta Impakt”.

Dhe fare në fund, artikullin tim dua ta përfundoj me fjalët/ këshillat të politikologut dhe analistit të nderuarë kosovar – prof. d-r Nexhmedin Spahiu të thëna/ të dhëna në një intervistë të tij për gazetën shqiptare “TEMA”, me titull: “Mos i detyroni historianët turq të flasin me dokumente”, 06 Prill 2013, sipas të cilit:

“Këshillat nga Ankara janë më shumë se miqësore. Këto këshilla duhet t’i kuptojmë ashtu si edhe këshillat e amerikanëve për politikën e Kosovës. Perandoria Osmane është e njohur për rregullsinë e arkivave të saj dhe statistikat e përpikta. Nëse historianët turq do t’ua hiqnin pluhurin një pjese të arkivave osmane, shumë mite shqiptare do të binin për toke. E mira e së mirës është që ata që i thonë vetit historianë t’i konsultojnë këto arkiva, të mos ofendojnë e të mos gënjejnë për hava, sepse nëse historianët turq i përvishen kësaj pune do të kuptohet se të ashtuquajturit historianë shqiptarë nuk kanë shkruar histori, por përralla”.

TË “VËRTETAT” E PROFESORIT HAKIF BAJRAMI PËR TURQIT E KOSOVËS

This is my new article, in Albanian language, which was published in the Albanian portal “Gazeta Impakt“, on January 6, 2024.

* * *

Nga Salim Kadri Kerimi, Shkup

Vitet e fundit, gjatë kërkimeve që i realizova, në lidhje me shpërnguljen e turqve nga Maqedonia në Turqi, pas Luftës së dytë botrore, mes tjerash, kisha rastin ti lexoj/ ndëgjoj edhe disa shkrime/ deklarata të profesorit të nderuarë nga Kosova – Akademik, prof. d-r Hakif Bajrami. Pas leximit dhe analizës të disa shkrimeve dhe deklaratave të tij erdha në përfundim se vlerësimet dhe opinionet e tij rreth disa çështjeve, me studimin e të cilave merem edhe unë, janë gjysmë të vërteta ose të pavërteta. Për ti arijtur disa qëllime të tij të dyshimta, z. H.Bajrami në disa raste nuk ka nguruar të bëjë edhe manipulime, të vetëdijeshme ose të pa vetëdijeshme, të të dhënave statistikore dhe gjendjeve faktike, ose ta shtrembërojë/ keqinterpretojë bile përmbajtjen e dokumentave të ndryshme. Për ti mbështetur vërejtjet e mia me fakte konkrete, kësaj radhe në vazhdim po i transmetoj një pjesë të deklaratave të tij që i bëri në programin televiziv “Kojshia Show” – debatet e tij me Hoxhën Fatmir Latifaj, gjegjësisht me politikologun Nexhmedin Spahiu, në se nuk gaboj, të emituara në Prill, gjegjësisht në Nëntor të vitit 2023, dhe komentet e mia rreth tyre.

I. “… E kemi vitin 1947 kur fillon femrave shqiptare në Kosovë me u hjek ferexhja… Meqense ferexhen e kishte hjek Kemal Ataturku këtu filluan me e hjek ferexhen për hatër të turqve me pregadit teren. Së dyti e krijuan kombësinë turke pa qenë kurë”; dhe,

II. Duke e sqaruarë përmbajtjen e letrës sekrete dhe shumë të përfolur të Enver Hoxhës, që në 2 Shtator 1949 ja kishte dërguarë Josip Visarjonoviç Stalinit, z.H.Bajrami, mes tjerash i tha edhe këto disa fjalë:

“… Enver Hoxha i thotë Stalinit se Tito dhe Jugosllavija, Rankoviqi, Gjillasi e kompania po pregaditen në viset shqiptare me ia hjek grave shqiptare ferexhen se me u adaptue sikur që është e ndaluarë ferexheja në Turqi edhe me e krijue kombin turk. Prej 1914 turq në Kosovë në 1948, në 1953 me kët politikë të tyre bëhen 54.000 turq… Ka erdhën ata, pi Marsi erdhën? Janë krijuar me stupc, me intriga, me punë të ulta, të pista...”.

Në përgjigje të vlerësimeve të mësipërme, me këtë rast përmbledhtas dua ti them këto disa fjalë:

1. Në tekstin e letrës të lartpërmendur të Enver Hoxhës që unë pata rastin ta lexoj në Portalin “Albspirit” (“1949, letra sekrete e Enver Hoxhës drejtuar Stalinit për Kosovën”), që ruahet na arkivat ruse (RGASPI, F.17, Op.137, D. 68, L.74-80), Enver Hoxha kërkund nuk ka bërë fjalë/ nuk ja ka qarë hallin “mikut të tij të madh” – Josip V. Stalin rreth pregaditjeve në Jugosllavi për hekjen e ferexhes të grave shqiptare në Kosovë, me qëllim, siç deklaroj z. H.Bajrami, “të krijimit të kombit turk në Kosovë”;

2. Konkludimi i z. H.Bajrami se fushata për heqjen e ferexhes të grave shqiptare në Kosovë u zhvilluaka gjoja me qëllim “të krijimit të kombit turk në Kosovë”, paraqet “non sens”, një marëzi e kulluarë  (“par ex•cel•lence”), mes tjerash, për vet faktin, se:

 – fushata për hekjen e zarit dhe ferexhes të grave/ vajzave muslimane, e cila filloj (nga fundi i viteve 40 të shekullit të XX) dhe zhvillohej në të gjitha krahinat e Jugosllavisë ku jetonte popullatë muslimane, pra jo vetëm të grave shqiptare, dhe jo vetëm në Kosovë, nuk u ndërmor për “krijimin e kombit turk në Kosovë” por, para së gjithash, për emancipimin e vajzave/ grave muslimane në përgjithsi;

– pakica/ kombësia turke në Jugosllavi dhe posaçërisht në Kosovë, nuk ka qenë inegzistente dhe e krijuarë  “… me stupc, me intriga, me punë të ulta, të pista…”, siç pohon z. H.Bajrami, por ajo ka egzistuarë dhe vazhdon të egzistojë me shekuj;

– njohja zyrtare e egzistencës të pakicës/ kombësisë etnike turke në Kosovë, në fillim të viteve 50 të shekullit të XX, ishte korigjim i një padrejtsie ndaj komunitetit turk në Kosovë dhe në Maqedoninë Perëndimore, dhe jo ndonjëfarë akti i pushtetarëve të atëhershëm jugosllav, gjoja për ta zvogëluar numrin e vërtetë të shqiptarëve në Kosovë dhe Maqedoni siç, për fat të keq, pretendojnë z. H.Bajrami dhe gadi të gjithë historijanët e tjerë shqiptar;

– Në vend se në mënyrë të pahijeshme/ joshkencore ta problematizojnë dhe mohojnë egzistencën e vëllezërve të tyre turq, për shumë arsye, shqiptarët e Kosovës dhe konkretisht historijanët, përfshirë edhe z. H.Bajrami, pjesëtarëve të komunitetit turk në Kosovë duhet ti dalin zot dhe ti respektojnë ata si bashkqytetarë të tyre dhe jo të tentojnë ta mohojnë egzistencën dhe ti nëpërkëmbin të drejtat e tyre;

3. Nuk e kam idenë, vallë vlerësimin e lartpërmendur për turqit e Kosovës z. H.Bajrami e bën nga mosdija elementare rreth çështjes në fjalë, ose e bën me vetëdije, për qëllime të dyshimta. Jo një profesor – doktor shkence, e lëre më një akademik, por një nxënës i shkollës së meseme (me sukses mesatar) e ka më se të qartë se elementi turk në Ballkan dhe më gjerë në Evropë, ka qenë i pranishëm, së paku duke filluarë nga gjysma e dytë e shekullit të IV dhe vazhdon të jetë i pranishëm (pa ndërpreje) gjer në ditët e sotme. Në se profesori i nderuarë për shkak të moshës ka aruarë, me këtë rast, dua ta rikujtoj për prezencën të kohë paskohëshme, në trojet Ballkanike dhe në krahinat e ndryshme të Evropës në përgjithsi, të fiseve mongole – tataro – turke – hunët, avarët, kumanët, bullgarët, peçenekët, tyrkmenët, vardariotët, e tj. Pra, njashtu siç përhapja dhe prania e islamit në hapsirat e sipërpërmendura ka filluarë para depërtimit të turqve osmanlinjë në Ballkan, ashtu edhe prania e elementit turk ka qenë prezent para ardhjes të tyre në këtë pjesë të Evropës. Këtë fakt e vërtetojnë shumë historijanë/ studijues nga Turqia dhe bota (Çavuşoğlu, bilig–Bahar/2007, 41:123-154; Gürün 1981: 248-256; Feher 1985: 70; Hoffman 1977: 464; Kafesoğlu 1992: 116-119; Ostrogorsky 1981: 66, 310-317, 349, 374, 424; Memişoğlu 1991: 12-13; Sanders 1989: 92, e tj.), përfshirë edhe d-r Jovan Hadži – Vasiljević (“Муслимани наше крви у Јужној Србији“, Београд 1924, 3.), sipas të cilit, “Historikisht në vendet tona turqit njiheshin në fillimet e jetës sonë shtetërore. Turq në viset jugore të trojeve tona ka që nga shekulli i IX. Turqit Vardariotë njihen që në shekullin e XI”. Të thuahet se turqit në Kosovë nuk kanë qenë të pranishëm kurrë, siç pandërprerje deklaron z.H.Bajrami, është një lloj sikur të thuash se në Kosovë kurrë nuk ka patur as serbë, mendoj unë.

4. Të dhënat statistikore, rreth numrit të turqve në Kosovë që në emisionin e lartpërmendur televiziv i paraqiti z. H.Bajrami janë jo të sakta/ jo të vërteta. Gjykuar sipas të dhënave statistikore për demografinë e Kosovës që janë të publikuara në Wikipedi, në anglisht (Wikipedia – Demographics of Kosovo), numri i turqve në Kosovë sipas Regjistrimit të  popullsisë në vitin 1948 ka qenë 1.315 frymë (0.2% nga numri i përgjithshëm i qytetarëve të KA të Kosovës dhe Metohisë), kurse sipas Regjistrimit të vitit 1953 – 34.583 frymë (4.3%), dhe jo 1.419, gjegjësisht 54.000 frymë, siç deklaroi z.H.Bajrami;

5. Para se ta parashtronte pyetjen: “Ka erdhën ata, pi Marsi erdhën?, sipas mendimit tim, më e drejtë do të ishte në se z. H.Bajrami e parashtronte pyetjen: Pse numri i turqve në vitin kritik/ problematik 1948 në Kosovë qenka zvogëluarë në 1.315 frymë?!. Në se z. H.Bajrami ka haruarë me këtë rast dua ta rikujtoj se numri i turqve në Kosovë, bile sipas të dhënave statistikore të Regjistrimit të parë zyrtar në Mbretërinë e serbëve, kroatëve dhe sllovenëve të vitit 1921, ka qenë rreth 19.000 frymë. Atëhere, në se numri i shqiptarëve të Kosovës në Regjistrimin e vitit 1948 (në periudhën para prishjes të marëdhënjeve “vllazërore” mes Jugosllavisë dhe Shqipërisë), në krahasim me numrin e tyre sipas Regjistrimit të viti 1921, qenka ritur disa herë, pse z. H.Bajrami nuk e sheh të arsyeshme ta vendosë gishtin në kokë dhe të pyesë, pse numri i turqve të Kosovës nga rreth 19.000 frymë në vitin 1921, 27 vjet më vonë, pra në 1948, qenka zvogëluar në 1.315 frymë? Në vend se të veprojë siç i ka hije një shkencëtari të mirëfilltë ai, me qëllim që ta arsyetojë tezën e tij të dyshimtë, i referohet numrit jo objektiv të turqve në Kosovë sipas Regjistrimit të vitit 1948, dhe pa pikën e turpit e parashtron pyetjen: “Ka erdhën ata, pi Marsi erdhën?

6. Në se gjykojmë sipas qasjes amatoreske të profesorit në fjalë do të ishte më e drejtë të parashtrohet pyetja, vallë turqit apo ai vetë (pra z.H.Bajrami) na paska rënë/ ardhur nga Marsi, dhe nuk i ka të njohura/ të qarta, së paku të dhënat statistikore nga Regjistrimi i vitit 1921, 1931, sipas të cilave, p.sh., numri i Kosovarëve me përkatsi etnike turke në Qarkun e Zveçanit, në vitin 1921, paska qenë 5.180 frymë, në Qarkun e Metohisë 1.430 frymë, në Qarkun e Prizrenit 10.681 frymë, në Rrethin e Podgorës 307 frymë, dhe kështu me radhë (Këto dhe të dhënat e tjera nga Regjistirmi i vitit 1921 mund të lexohen/ verifikohen në librin: “Definitivni Rezultati – Popisa Stanovništva, od 31 Januara 1921”, Sarajevo 1932).

Pa hyrë në polemikë me të nderuarin z.H.Bajrami rreth vlerësimeve të tij jo të drejta edhe rreth çështje të tjera, fare në fund, shkrimin tim dua ta përfundoj edhe me një vërejtje, për gabimin të palejueshëm që z. Hakif Bajrami e bëri në një nga emisionet televizive të lartpërmendura, me çrast heroin legjendar të Kosovës, tashti më të ndjerin Adem Jashari, e shpalli/ e pagëzoj për Pejgamber (Profet)!? Për hir të moshës që ka ai, kësaj radhe do të mjaftohem vetëm me shpresën se profesori Hakif Bajrami do të pendohet për gabimin e bërë dhe inshallah do të korigjohet në momentin e parë të duhur, duke kërkuarë ndjesë nga Allahu i plotfuqishëm. Gabime të kësaj natyre nuk i kanë hije asnjë besimtari dhe posaçërisht një 80 vjeçari me tituj më të lartë shkencor/ akademik, siç është i nderuari profesor Hakif Bajrami, mendoj unë.

Објавена книга за дипломатските односи меѓу Македонија и Албанија од Салим Кадри Керими

This is a Review regarding my recently published book about some Aspects of the Relations and Cooperation of Yugoslavia and Macedonia with Albania (1945-1991-2000), which was published in the Macedonian newspaper “Nova Makedonija“ (“Нова Македонија“), on December 27, 2023

                     *   *   *

Во пресрет на одбележувањето на 30-годишнината на дипломатските односи меѓу Македонија и Албанија излезе од печат книгата на Салим Кадри Керими: „Аспекти на југословенско и македонско-албанските односи и соработка (1945-1991- 2000)“. На 24 декември 2023 година се навршуваат 30 години од воспоставувањето дипломатски односи меѓу Република Македонија и Република Албанија. Во пресрет на овој значаен јубилеј, деновиве од печат излезе книгата на историчарот и кариерен дипломат во пензија Салим Кадри Керими, под наслов: „Аспекти на југословенско и македонско – албанските односи и соработка (1945-1991-2000)“. Овој труд претставува мемоарско – документаристички приказ на поважни настани во односите и соработката на Југославија, односно Македонија со Албанија, во периодот од 1945 до 1991, односно 2000 година, при што главен акцент е ставен на одделни аспекти на македонско-албанските односи и соработка, како и за поважните настани и состојби во Република Албанија, во 90-тите години на минатиот век. Овој труд всушност е плод на сеќавањата и белешките на самиот автор, како и на одделни податоци што се содржани во разни документи што се чуваат во Архивата на МНР и на Државниот архив на Република Македонија, во Дипломатско-историскиот архив на Министерството за Европа и за надворешни работи на Република Албанија, како и на одделни сознанија и информации што се содржани во релевантната литература на домашни и странски автори и во македонскиот и албанскиот печат. Со други зборови, како што е наведено и во предговорот на оваа книга, овој труд претставува збир на одделни информации, белешки и сеќавања за настани што се случувале во Белград, Скопје, Приштина и во Тирана, чиј сведок на дел од нив, во разни својства, бил и самиот автор на овој труд.

Книгата е поделена во осум засебни глави. На самиот крај на овој труд, во форма на два засебни прилога, на околу 80 страници, се третирани одделни аспекти на потеклото, положбата и статусот на припадниците на Албанците во Македонија, односно на Македонците во Албанија, без претензии за посеопфатно анализирање на третираните и други прашања, проблеми и предизвици со кои, во минатото и сега, се соочувале/соочуваат припадниците на овие две етнички заедници.

Инаку, во осумте глави на овој труд, особено внимание е посветено на следните прашања: албанско – југословенските односи, во периодот меѓу двете светски војни; поважните аспекти на југословенско – албанските односи и соработка, во периодот по Втората светска војна и сè до десолуцијата на СФР Југославија; одделни аспекти на учеството на НР/СР Македонија во југословенско-албанските односи и соработка, во периодот по Втората светска војна и сè до десолуцијата на СФР Југославија; оцените на одделни албански и странски автори за четворицата највлијателни личности на диктаторскиот режим во НР/НСР Албанија – Енвер Хоџа, Неџмие Хоџа, Мехмет Шеху и Рамиз Алиа, како и за личноста на првиот албански „демократ“ – Сали Бериша; поважните аспекти на случувањата во Албанија, на почетокот на 90-тите години на 20 век, со што започна дефинитивното рушење на диктаторскиот режим во Албанија и отворањето на оваа земја кон светот, вклучувајќи и кон Република Македонија; почетокот на новата ера во македонско-албанските односи и соработка; албанските оцени во врска со албанско-македонските односи и соработка во 1990/1991 година; ставот на албанските највисоки раководители во врска со отворањето на Претставништвото на Република Македонија во Тирана; одлуката на Министерскиот совет на Република Албанија во врска со отворањето на ДКП во Скопје; изјавите на највисоките раководители на Република Албанија во врска со признавањето на Република Македонија; приемот на вицепремиерот Беќир Жута кај претседателот Сали Бериша; признавањето на Република Македонија од страна на Република Албанија и воспоставувањето дипломатски односи меѓу двете земји; дилемите на некои албански раководители во врска со употребата на уставното име на Република Македонија при признавањето и воспоставувањето дипломатски односи меѓу двете земји; официјалните контакти меѓу Република Македонија и Република Албанија во периодот меѓу 1991 и 2000 година; дел од прашањата што беа актуелни во односите и соработката меѓу двете земји во 90-тите години на минатиот век; одделни аспекти на надворешната политика на Република Албанија и некои поважни настани што во оваа соседна земја се случија во периодот од 1992 до 2000 година, вклучувајќи ги и трагичните настани во Албанија во првата половина на 1997 година и др. И сосема на крајот на овој труд се изнесени заклучните согледувања и оцени на авторот во врска со југословенско и македонско-албанските односи и соработка, во периодот од 1945 до 1991, односно до 2000 година.

Во врска со југословенско-албанските односи, од 1943 до јуни 1948 година, според оцената на авторот Салим Кадри Керими, тие биле „братски“, а темелите за тоа биле поставени за време на борбата против заедничкиот непријател, во текот на Втората светска војна. Ваквата оцена ја споделуваат и повеќе автори од двете страни.

Според оцените на авторот на овој труд, во периодот по прекинот на односите (во јуни 1948 година) и сè до десолуцијата на СФР Југославија, нивото на односите и соработката меѓу Југославија и Албанија зависеше пред сѐ од „расположението“ и потребите на Енвер Хоџа.

Оцена на С.К. Керими е дека во т.н. југословенски период, НР/ СР Македонија, пред сè поради нејзиното граничење со Албанија, како и поради албанското население во Македонија и на припадниците на МНМ во Албанија, заедно со САП Косово и СР Црна Гора, беа најголемите партиципиенти во југословенско-албанската соработка, во областа на економијата, водостопанството, сообраќајот, науката, културата, образованието, спортот и други области. Според некои оцени, во тој период, СР Македонија учествуваше со околу 20 отсто од вкупната југословенско-албанска стоковна размена.

Со официјалната посета на делегацијата на Владата на СР Македонија, предводена од премиерот Никола Кљусев (26 јуни 1991 год.), Македонија на тогашните албански раководители и на меѓународната јавност им ја упати недвосмислената порака дека е заинтересирана и подготвена да воспостави пријателски односи и сестрана соработка со соседна Албанија, на рамноправни основи.

По оваа посета и особено по осамостојувањето на Република Македонија, меѓу двете земји започна мошне интензивна комуникација, на билатерален, регионален и меѓународен план, која резултира со признавање на Република Македонија од страна на Албанија, и со воспоставување дипломатски односи меѓу двете земји, на ниво на амбасади. И покрај разликите по одделни прашања од меѓусебните односи, што беа присутни во 90-тите години на минатиот век, во тој период двете земји развиваа мошне интензивна политичка комуникација и плодна соработка во разни области од заемен интерес, заклучува Керими.

Инаку, содржините и настаните што се опишани во книгата се третирани тематски и хронолошки, додека изнесените оцени претставуваат согледувања на авторот, односно истите не треба да се толкуваат/сфатат како официјални гледишта/ставови на која и да е институција на Република Македонија, односно на Република Албанија.

Овој труд содржи 703 фусноти, индекс на имињата, список на користените извори и литература, списоци на фотографиите, табелите и кратенките, како и биографски и библиографски податоци за авторот на овој труд. Книгата што е пред нас, за читателите претставува прв труд на македонски јазик во врска со одделните аспекти на односите и соработката на Југославија и Македонија со Албанија во наведениот период. Оцените што се изнесени во неа, меѓу другото, се очекува да побудат интерес за натамошни истражувања во врска со односите и соработката меѓу Југославија и особено меѓу Македонија и Албанија, во различни периоди од историското минато и сегашност. Секоја евентуална оправдана критика, во врска со изнесените оцени и тези или, пак, изнесувањето различни оцени во врска со третираните прашања во овој труд, ќе бидат добредојдени и од голема полза, под услов тие да се конструктивни и издржани.                                                                   *   *   *

Салим Кадри Керими е историчар, кариерен дипломат во пензија – истражувач. Тој е роден на 21 март 1950 година, во селото Горна Бела Црква, Општина Ресен, НР Македонија. Основно образование стекнал во родниот крај, средно во гимназиите „Нико Нестор“ во Струга и „Здравко Чочковски“ во Дебар, додека високо образование на Филозофскиот факултет, група историја, при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“, во Скопје. Првите две години од неговата кариера работел како професор по историја во ОУ „Борис Кидрич“, во населбата Сарај – Скопје, а преостанатите околу 35 години (1 јануари 1979 – 21 март 2014) од кариерата ги поминал во Републичкиот секретаријат за меѓународни односи, односно Министерството за надворешни работи на Република Македонија. Во периодот, пак, меѓу 1993 и 2011 година, во три наврати, во својство на советник, односно министер советник, работно бил ангажиран во ДКП на Република Македонија во Тирана – Република Албанија, Анкара – Република Турција и Копенхаген – Кралство Данска, кога истовремено, подолг период, ја вршел и должноста шеф на ДКП на Република Македонија во Анкара и Копенхаген.

К.Р.

PËR HIR TË SË VËRTETËS HISTORIKE

This is my new article, in Albanian language, which was published in the albanian portal “Gazeta Impakt“, on December 22, 2023.

                                                      *   *   *                        

Nga Salim Kadri Kerimi, Shkup

Para ca ditëve kisha rastin ta lexoj fejtonin të ri të kolegut tim historijan z.Qerim Lita, i publikuar në portalin të Gazetës “KOHA”, nga Shkupi i Maqedonisë, në të cilin në tre vazhdime të njëpasnjëshme (12, 13 dhe 14 Dhjetor 2023), bënte fjalë për shpërnguljen e shqiptarëve nga Maqedonija dhe Kosova në Turqi, në periudhën 1912-1939, si dhe për reagimin e shtetit shqiptar në lidhje me çështjen në fjalë.

Meqënse çështjen e shpërnguljes posaçërisht të turqve nga Maqedonija në Turqi, pas Luftës të dytë botërore, në mënyrë shum intenzive dhe të detajuarë e kam studijuarë plot pesë vjet, dhe si autor i veprës kërkimore – shkencore dhe i një numri të madh të artikujve rreth çështjes në fjalë, të publikuara në disa revista, gazeta dhe portale të Maqedonisë, Shqipërisë, Bosnjë dhe Hercegovinës, Turqisë dhe Serbisë, me këtë rast dua ti sqaroj disa të pavërteta të cilat nuk e di për të satën herë i ka përsëritur dhe pa ndërprerje vazhdon ta bëjë atë z.Q.Lita. Pamvarsisht prej kësaj, kolegun Lita së pari dua ta përgëzoj për mundin dhe punën të madhe që viteve të fundit e ka bërë për ti zbuluarë dhe zbardhur disa çështje/ ndodhi tragjike me të cilat populli shqiptar në Maqedoni dhe më gjerë ka qenë i ballafaquarë në periudhën pas Luftave Ballkanike dhe gjer në shpërbërjen e Jugosllavisë socijaliste.

Njëkohësisht kolegun Lita assesi nuk mund ta kuptoj pse në mënyrë permanente/ të vazhdueshme insiston dhe mundohet ta mohojë egzistencën e popullatës turke në krahina të ndryshme të Maqedonisë, kur më se e qartë është e vërteta faktike se së paku duke filluarë nga fillimi i shekullit të 15 dhe gjer më sot, popullatë turke nuk ka patur/ nuk ka vetëm në pjesën e Maqedonisë Lindore, siç vazhdon pa ndërprerje të shkruajë autori në fjalë, por në të gjith teritorin e saj. Duke mos dashur ti përsëris të dhënat me të cilat në mënyrë të patjetërsueshme vërtetohet pranija e popullatës turke në krahina të ndryshme të Maqedonisë, kësaj radhe dua ti parashtroj këto disa pyetje:

1. Pse në ndërtesat ku janë të vendosur administratat e disa komunave, përfshirë edhe në Gostivar, përveç flamujve të Maqedonisë dhe atij shqiptar valavitet edhe flamuri turk?;

2. Vall për Q.Litën nuk kanë asçfar rëndësi të dhënat statistikore që nga periudha osmane dhe gjer në regjistrimin të fundit (2021) për praninë e popullatës turke jo vetëm në Maqedoninë Lindore por edhe në: Shkup, Tetovë, Gostivar, Kërçovë, Qendra Zhupë, Dibër, Strugë, Ohër, Resnjë, Manastir, Prilep, Veles, e gjetkë?; dhe,

3. Me çfar të drejtë z.Q.Lita i anashkalon dhe mohon të dhënat dhe faktet që jo për një shkencëtar por për një nxënës të shkollës të mesme janë më se të qarta dhe të padiskutueshme? Sipas mendimit tim, me një sjellje dhe qasje të tillë z.Q.Lita, së pari, e devalvon integritetin e tij shkencor, dhe së dyti, përhap mosbesim dhe armiqsi ndaj popullatës turke të Maqedonisë dhe më gjerë, një pjesë e madhe e së cilës me shekuj ka bashkëjetuar dhe vazhdon të bashkëjetojë me vëllezrit e tyre shqiptar. Me një qasje të këtillë Q.Lita njëkohësisht e devalvon imazhin dhe vlerat të historiografisë shqiptare, meqense, në se dikush dhe konkretisht z.Q.Lita, mer guxim ti shtrembërojë faktet për ngjarjet e të kaluarës së afërt, çfar mund të thuhet për mundësinë e shtrembërimit të fakteve rreth ngjarjeve të së kaluarës më të largme historike?

Para se të kaloj në sqarimin dhe parashtrimin e opinioneve të mia rreth disa vlerësimeve të tij, kolegun Lita dua ta korigjoj për këto disa gabime, që i janë përvjedhur në fejtonin e tij:

– mbiemri i diplomatit shqiptar Asaf nuk ka qenë Xhuxhuli por Xhaxhuli, pra bëhej fjalë për tashti më të ndjerin Asaf Xhaxhuli dhe jo për Asaf Xhuxhulin;

– emri i gazetës turke të asaj kohe, që në fejtonin e tij e ka përmendur Q.Lita, nuk quhej “TNIN” por “TANIN”; dhe,

– në dokumentin që ruahet në Arkivin shtetëror të Republikës së Maqedonisë  (ДАРМ, 1.1178.1.54/108), të cilit i është referuar Q.Lita, bëhet fjalë për dy takimet (12 dhe 25 tetor 1938) të ambasadorit bullgar në Tiranë – Janko Peev, me Ministrin e Plotfuqishëm (pra Ambasadorin) të Republikës të Turqisë në Tiranë – Tugaj (Ahmed Hulusi Fuad Tugay), dhe jo me ministrin e punëve të brendshme të Turqisë, siç ka shkruarë Q.Lita.  

Në vazhdim po i transmetoj një pjesë të vlerësimeve të Q.Litës, të cilat sipas mendimit tim janë gjysmë të vërteta ose të pavërteta, si dhe komentet/ opinionet e mia rreth çështjeve në fjalë:

1. Q.Lita: “Dokumentet e zbuluara kohët e fundit hedhin dritë se brenda vitit 1912/13, ushtritë pushtuese serbo-malazeze dhe greke, dëbuan me dhunë mbi 200.000 shqiptarë, pjesa dërrmuese e tyre u vendosën në Stamboll, Anadoll dhe në vise të tjera të Turqisë. Ndërsa, sipas një llogaritjeje të bërë nga Legata Shqiptare e Ankarasë, në vitin 1928 në Turqi gjendeshin 27-30.000 familje shqiptare të shpërngulura nga Kosova, Trevat Lindore dhe Çamëria, duke përfshirë edhe ata shqiptarë që kishin emigruar pas vitit 1913”.

– Kur një studijues i referohet ndonjë dokumenti, ai dhe në rastin konkret z.Q,Lita, e ka për detyrë ta sqarojë për cilin dokument bëhet fjalë dhe ku ndodhet/ ku ruahet ai. Me sa e di unë, ushtarët serbo-malazezë pas Luftave Ballkanike, nga vendbanimet e tyre nuk i dëbonin vetëm shqiptarët por të gjithë popullatën muslimane, që dotë thotë në mesin e 200.000 të dëbuarve jo të gjithë ata kanë qenë vetëm shqiptarë. E njëjta vlen edhe për të dhënat e Legatës Shqiptare në Ankara, mes atyre 27-30.000 familje të shpërngulura nga Kosova dhe Trevat Lindore jo të gjith kanë qenë vetëm shqiptarë. Në se e kemi parasysh “Urdhrin” me shkrim të funksionerit të lartë të administratës osmane – Shukri Kaja (Şükrü Kaya), të vitit 1917 (“Arnavut Muhacirlerin Suret-i Celb ve İskanları Hakkında Talimat” – BCA-272-0-0-14-79-9-15.Toprak İskan Genel Müdürlüğü Tasnifi Muhacirin, Sevkiyat Kısmı), për ndalimin e ardhjes/pranimit të imigrantëve shqiptar në Turqi, i cili ishte në fuqi në periudhën nga viti 1917 e gjer në vitin 1934, atëhere më se e qartë është se numri i shqiptarëve nga trevat të atëhershme jugosllave të shpërngulur në Turqi, në periudhën e lartpërmendur, nuk ka qenë aq i madh siç e ka prezantuarë z.Q.Lita. Sipas të dhënave që janë të publikuara në librin (“Bir Tasfiye ve Örtülü Sürğün Metodu Olarak – Balkanlar’dan Türkiye’ye Göçler–1923-2004”, İstambul, 2023) të historijanit turk Jëlldërëm Aanollu (Yıldırım Ağanoğlu), përkundër refuzimit të palës turke për pranimin edhe të popullatës shqiptare nga Greqija, në 1923-1924, nga Çamërija në Turqi bashk me popullatën turke qenkan të detyruarë të shpërngulen edhe 55.000 shqiptarë, të cilët paskan qenë të vendosur në rethet e qyteteve Antalja dhe Silifke. Në të njëjtin libër të autorit turk, duke iu referuarë dokumenteve osmane/ turke, po ashtu, bëhet fjalë edhe për ardhjen/ pranimin të kohëpaskohshme edhe të një numër të vogël shqiptarë edhe nga Serbija/ Jugosllavija, në situata kur autoritetet turke nuk kanë mundur të gjejnë zgjedhje të tjera (riatdhetsimin e tyre në Shqipëri, këthimin e tyre nga kanë ardhur, e tj., e tj.)

2. Q.Lita: “Mirëpo, kjo çështje për autoritetet qeveritare turke nuk ishte me prioritet, për arsye se sipas tyre numri i popullsisë turke në këtë shtet (jugosllav) arrinte shifrën prej rreth 50.000 banorëve, që për dallim nga shtetet e tjera ballkanike, … përbënte një pakicë të parëndësishme”.

– Ky konkludim i Q.Litës praqet një të pavërtetë ordinere, mes tjerash për vet faktin se, siç dihet, përfshirë edhe sipas të dhënave statistikore të administratës Jugosllave, numri i turqve në Jugosllavi në 1921 ka qenë 150.322 frymë, kurse në fund të viteve 30 të shekullit të 20 ka qenë rreth 200.000 frymë e jo 50.000, siç kanë shpifur z.Q.Lita dhe disa studijues të tjerë shqiptar. Këtë fakt, siç e ka theksuarë edhe vet Q.Lita, e ka vërtetuarë edhe ambasadori bullgar në Tiranë Janko Peev, në takimin e tij me kolegun e tij turk (Tugaj).

3. Q.Lita: “Konventa parashihte që brenda gjashtë viteve, duke filluar nga viti 1939 e deri në vitin 1944, nga Kosova, trevat shqiptare në Maqedoninë e sotme Veriore dhe Mali i Zi, do të shpërnguleshin gjithsej 40.000 familje shqiptare myslimane. Kjo çështje sqarohej në nenin IV të Konventës…”;dhe,

4. Q.Lita: “Për sa më sipër, shihet qartë se me përjashtim të disa rajoneve në pjesën lindore të Maqedonisë së sotme, ku siç dihet banorët myslimanë i takonin kombësisë turke (turk-juruk), të gjithë rajonet e tjerë ishin të populluara me popullsi shqiptare”.

– Duke u nisur nga vlerësimet e mësipërme, e shoh të arsyeshme edhe kësaj radhe, nuk e di për të satën herë, ta shpreh mospajtimin tim me vlerësimin e kolegut Lita, se gjoja sipas konventës të lartpërmendur turko–jugosllave, palët negociuese qënkan marë vesh, mes viteve 1939 dhe 1944, në Turqi “… nga Kosova, trevat shqiptare të Maqedonisë së sotme të Veriut dhe nga Mali i Zi, do të shpërnguleshin gjithsej 40.000 familje shqiptare myslimane”. Ky vlerësim i kolegut Lita është jo i vërtetë, mendoj unë, mes tjerash, për vet faktin se gati në gjysmën e vendbanimeve të “Banovinës të Vardarit”, as atëherë dhe as sot, nuk ka patur popullatë shqiptare, ose në se ka patur numri i tyre ka qenë simbolik. Kurse në një pjesë të vendbanimeve të dy banovinave të tjera (Zetës dhe Moravës), aso kohe dhe sot, përveç shqiptarëve të cilët kanë qenë popullatë dominante, kanë jetuar/ jetojnë edhe pjesëtarë të etnive turke, boshnjake, pomake/ gorane, e tj. Vet emri i konventës, si dhe neni i parë i saj, flasin për shpërnguljen e popullatës muslimane jugosllave të cilët flasin turqisht dhe që i takojnë “kulturës turke”, dhe jo për shpërnguljen të shqiptarëve, siç ka deklaruar kolegu Qerim Lita.

5. Q.Lita: ” Konventa parashihte që brenda gjashtë viteve, duke filluar nga viti 1939 e deri në vitin 1944, nga Kosova, trevat shqiptare në Maqedoninë e sotme Veriore dhe Mali i Zi, do të shpërnguleshin gjithsej 40.000 familje shqiptare myslimane”.

– Në tekstin e Konventës që unë e posedoj, në asnjë nen të saj, pra as në Nenin IV, kërkund nuk bëhet fjalë se gjoja “…, nga Kosova, trevat shqiptare në Maqedoninë e sotme Veriore dhe Mali i Zi, do të shpërnguleshin gjithsej 40.000 familje shqiptare myslimane”, siç shkruan Q.Lita. Kjo zdomethënë se autoritetet e atëhershme jugosllave/ serbe, duke e shfrytëzuarë konventën në fjalë, në kokat e tyre të sëmurë në plan të parë e kishin parasysh pastrimin e Jugosllavisë nga shqiptarët dhe turqit.

Dhe fare nëfund të kësaj polemike dashamirëse, uroj që kolegu i im i nderuarë – Zotëri Qerim Lita së fundi, duke folur për çështjen e shpërnguljes të popullatës muslimane nga Jugoslavija në Turqi, para dhe pas Luftës së dytë botrore, ngjarjet tragjike me të cilat janë ballafaquar të parit tanë të mjerë, ti trajtojë me qasje më pragmatike/ më objektive. Duke vepruarë në at mënyrë, historinë e tragjedive në fjalë para opinionit publik do ta parashtrojë dhe trajtojë në formë siç i ka hije një shkencëtari të mirëfilltë, pa e  keqpërdorë atë për interesa të ndryshme të qarqeve egoiste.

NË 30 VJETORIN E MARRËDHËNIEVE DIPLOMATIKE MAQEDONI-SHQIPËRI- DOLI NGA SHTYPI LIBRI I RI I AUTORIT SALIM KADRI KERIMI

This is a review, in Albanian language, regarding my recently published new book, about the Jugoslav and Macedonian relations and cooperation with Albania (1945-1991-2000), which was published in the Albanian portal “Gazeta Impakt“, on December 20, 2023.

                     *  *  *

Para ca ditëve, në Shkup, doli nga shtypi libri i ri i autorit Salim Kadri Kerimi, me titull: “Aspekte të marëdhënieve dhe bashkëpunimit të Jugosllavisë dhe Maqedonisë me Shqipërinë (1945-1991-2000)”. Ky punim, mes tjerash, është libri i parë në gjuhën maqedonase në lidhje me çështjet në fjalë. Para analizës të disa të dhënave më të rëndësishme të këti libri, në vazhdim janë të transmetuara disa të dhëna për autorin e kësaj vepre.

Salim Kadri Kerimi, ka lindur në Prespë të Maqedonisë, më 21 Mars 1950. Me profesion është   historijan, i cili më se 35 vjet ka qenë kuadër i shërbimit diplomatik të Republikës së Maqedonisë. Përveç gjuhës të tij amtare – turqishtes, ai është njohës i mirë i shqipes, maqedonishtes, serbishtes, i disa gjuhëve të tjera sllave, si dhe i anglishtes. Shërbimin e tij të parë diplomatik, mes viteve 1993 dhe 1997, e ka zhvilluarë si këshilltar në Ambasadën e Republikës së Maqedonisë në Tiranë. Në periudhën mes viteve 1979 dhe 1998, Salim Kadri Kerimi nga afër i ka ndjekur zhvillimet në Shqipëri dhe për Shqipërinë, kurse duke filluarë nga viti 1991, në funksione të ndryshme, ka qenë pjesëmarës në shumë takime mes funksionarëve të lartë dhe më të lartë të Maqedonisë dhe Shqipërisë. Zhvillimet në Shqipëri dhe për Shqiprinë S.K.Kerimi pa ndërprerje ka vazhduarë ti përcjellë edhe mbas përfundimit të angazhimit të tij me punë në Ambasadën e Republikës së Maqedonisë në Tiranë. Përveç njohurive të tij të përfituara si rezultat i përvojës dhe angazhimeve të tij të sipërpërshkruara, në lidhje me çështjet në fjalë, S.K.Kerimi dhjetë vitet e fundit, në periudha të ndryshme, ka bërë studime dhe kërkime në disa arkiva në Shkup, Beograd dhe Tiranë. Ai është autor i disa librave dhe i një numri të madh të artikujve dhe intervistave, në gjuhë të ndryshme, të publikuara në revista, gazeta dhe disa portale të Maqedonisë, Shqipërisë, Bosnjë dhe Hercegovinës, Turqisë dhe Danimarkës. Pothuaj se të gjitha shkrimet e tij, kryesisht nga lëmi i historisë, diplomacisë dhe demografisë, mund të lexohen në blogun e tij (salimsblog.wordpress.com).

Përndryshe, libri i rri i autorit Salim Kadri Kerimi paraqet një rrëfim dokumentar dhe kujtimor i ngjarjeve më të rëndësishme në marrëdhëniet dhe bashkëpunimin e Jugosllavisë dhe Maqedonisë  me Shqipërinë, në periudhën nga 1945 dhe deri në vitin 2000, me theks të veçantë rreth disa aspekteve të marrëdhënieve dhe bashkëpunimit maqedono – shqiptar. Në kët libër, po ashtu, janë të përshkruara edhe rrolet e disa  personaliteteve të Shqipërisë, si dhe ngjarjet më të rëndësishme në fillim dhe gjatë viteve ’90 të shekullit të kaluar. Ky punim në fakt është fryt i kujtimeve dhe shënimeve të autorit, si dhe i të dhënave të regjistruara në dokumente të ndryshme që ruahen në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe Arkivin Shtetëror të Republikës së Maqedonisë, në Arkivin Diplomatik të Ministrisë për Evropën dhe Punët e Jashtme të Republikës së Shqipërisë, të dhënat rreth çështjeve në fjalë që janë të regjistruara në literaturën relevante të autorëve vendas dhe të huaj, si dhe të dhënat përkatse nga shtypi maqedonas dhe atij shqiptar. Me fjalë të tjera, ky punim paraqet një përmbledhje e informacioneve, shënimeve dhe kujtimeve të veçanta për ngjarjet e ndodhura në Beograd, Shkup, Prishtinë dhe Tiranë, për disa prej të cilave, siç u tha më sipër, S.K.Kerimi ka qenë pjesëmrës dhe dëshmitar okular.

Libri, i cili përmban 572 faqe, është i ndarë në tetë kapituj të veçantë. Në kapitullin e parë, janë përshkruar aspekte të veçanta – më të rëndësishme të marrëdhënieve dhe bashkëpunimit jugosllavo – shqiptar, kryesisht në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore dhe deri në shpërbërjen e RSF të Jugosllavisë. Fillimisht, në kët kapitull, për shkak të vazhdimsisë, në vija të shkurta, janë të trajtuaradisa aspekte të marëdhënieve shqiptaro – jugosllave, edhe në periudhën mes dy luftave botërore.

Në kapitullin e dytë, janë të trajtuara aspekte të veçanta të pjesëmarrjes së RP/ RS të Maqedonisë në marrëdhëniet dhe bashkëpunimin jugosllavo – shqiptar, në periudhën pas Luftës së Dytë botërore dhe deri në shpërbërjen e RSF të Jugosllavisë.

Në kapitullin e tretë, me titull: “Fundi i regjimit diktatorial në Shqipëri”, janë të prezantuara vlerësime të disa autorëve  shqiptar dhe të huaj për katër figurat më me ndikim të regjimit diktatorial në RP/RPS të Shqipërisë – Enver Hoxha, Nexhmie Hoxha, Mehmet Shehu dhe Ramiz Alia, si dhe për personalitetin e “demokratit” të parë shqiptar – Sali Berisha. Në këtë kapitull janë të përshkruara edhe aspektet më të rëndësishme të zhvillimeve në Shqipëri në fillim të viteve ’90 të shekullit të 20-të, me të cilat filloj përmbysja përfundimtare e regjimit diktatorial në Shqipëri dhe hapja e këtij vendi ndaj botës, përfshirë edhe ndaj Republikës së Maqedonisë.

Në kapitullin e katërt, janë  të publikuara disa të dhëna në të cilat bëhet fjalë për fillimin e një epoke të rre në marrëdhëniet dhe bashkëpunimin maqedono – shqiptar. Në këtë kapitull, ndër të tjera, janë transmetuar: Vlerësimet e palës shqiptare në lidhje me marrëdhëniet dhe bashkëpunimin shqiptaro – maqedonas në vitet 1990/1991; Qëndrimi i zyrtarëve të lartë shqiptar, rreth hapjes të Përfaqësisë së Republikës së Maqedonisë në Tiranë; Vendimi i Këshillit të Ministrave të Republikës së Shqipërisë për hapjen e përfaqsisë të saj diplomatike në Shkup; Deklaratat e zyrtarëve më të lartë të Republikës së Shqipërisë, lidhur me njohjen e Republikës së Maqedonisë; Pranimi e zavendës kryeministrit Beqir Zhuta nga presidenti Sali Berisha; Njohja e Republikës së Maqedonisë nga Republika e Shqipërisë dhe vendosja e marrëdhënieve diplomatike ndërmjet dy vendeve; si dhe të dhëna rreth dilemave të disa zyrtarëve të lartë shqiptar, në lidhje me (mos)përdorimin e emrit kushtetues të Republikës së Maqedonisë, gjatë njohjes dhe vendosjes së marrëdhënieve diplomatike ndërmjet dy vendeve.

Në kapitullin e pestë, janë të prezantuara informacione rreth kontakteve zyrtare ndërmjet Republikës së Maqedonisë dhe Republikës së Shqipërisë, në periudhën ndërmjet viteve 1991 – 2000.

Në kapitullin e gjashtë, bëhet fjalë rreth disa çështjeve që ishin aktuale në marrëdhëniet dhe bashkëpunimin mes dy vendeve, në vitet e 90-ta të shekullit të kaluar, si dhe vlerësime për marrëdhëniet dhe bashkëpunimin maqedono – shqiptar, në vitet e ’90 të shekullit të 20-të.

Në kapitullin e shtatë, përshkruhen disa aspekte të politikës së jashtme si dhe disa ngjarje të rëndësishme të ndodhura në Republikën e Shqipërisë, në periudhën nga viti 1992 deri në vitin 2000, përfshirë edhe ngjarjet/ zhvillimet tragjike në Shqipëri, në gjysmën e parë të vitit 1997. Një pjesë e çështjeve dhe ngjarjeve, për të cilat bëhet fjalë në këtë kapitull të librit, në njëfarë mënyre kishin ndikim përkatës edhe në zhvillimin e marëdhënieve dhe bashkëpunimit mes Maqedonisë dhe Shqipërisë.

Në kapitullin e tetë – të fundit, të këtij studimi janë të prezantuara vlerësimet dhe konkludimet e autorit për marrëdhëniet dhe bashkëpunimin jugosllavo – shqiptar dhe maqedono – shqiptar, në periudhën nga viti 1945 deri në vitin 2000, dhe më pas. Në fund të këtij kapitulli janë të prezantuara edhe opinionet e S.K.Kerimit rreth “Bashkimit kombëtar  (shqiptar)”.

Duke u nisur, mes tjerash, edhe nga vlerësimi i presidentit të parë të Republikës së Maqedonisë, Kiro Gligorov se “…marrëdhëniet me Shqipërinë, marrëdhëniet tona me shqiptarët brenda vendit, si dhe pozita e maqedonasve në Shqipëri janë probleme të ndërlidhura me njëri-tjetrin” , autori i kësaj vepre e ka parë të arsyeshme dhe të dobishme që në fund të këtij punimi, në formën e dy shtojcave të veçanta, t’i trajtojë edhe disa aspekte më të rëndësishme rreth origjinëns, pozitës dhe statusit të shqiptarëve në Maqedoni, dhe i maqedonasve në Shqipëri, pa pretendime për një trajtim të plotë të çështjeve, problemeve dhe sfidave, që në të kaluarën dhe aktualisht përballeshin/ përballen/ balafaqohen pjesëtarët e këtyre dy bashkësive etnike.

Si analiza origjinale të S.K.Kerimit, që mes çështjeve të shumta janë të trajtuara në këtë vepër, unë me këtë rast posaçërisht dua ti veçoj, vlerësimet dhe opinionet e tij rreth këto tre çështje:

a) Statusi i Kosovës në RPF-RSF të Jugosllavisë;

b) Ngjarjet tragjike që ndodhën në Shqipri, në 1997, të cilat autori i ka përjetuarë nga afër, gjatë shërbimit të tij diplomatik në Tiranë; dhe,

c) Statusi – pozita dhe të drejtat e përfaqsuesve të pakicës etnike Maqedonase në Republikën e Shqipërisë.

Përmbajtja dhe ngjarjet e përshkruara në këtë libër janë të trajtuara në mënyrë tematike dhe kronologjike, ndërsa vlerësimet e parashtruara paraqesin opinione dhe konkludime të vet autorit, gjegjësisht ato nuk duhet të interpretohen, ose të kuptohen/ merren si qëndrime/ pikëpamje zyrtare të asnjë institucioni të Republikës së Maqedonisë, gjegjësidht të Republikës së Shqipërisë.

Përndryshe, siç është thënë në parathënjen e këtij libri, qëllimi kryesor i autorit S.K.Kerimi gjatë trajtimit të çështjeve në fjalë ka qenë:

a) Për t’jua rikujtuarë lexuesve marëdhëniet “vëllazërore” midis popujve jugosllav, përfshirë edhe popullin maqedonas, me popullin shqiptar, të cilat filluan të zhvillohen veçanërisht midis pjesëtarëve të lëvizjeve partizane të të dy vendeve, gjatë Luftës së Dytë Botërore, dhe që u përforcuan edhe më shumë vitet e para të pasluftës (nga 1945 deri në mesin e 1948), kur Jugosllavia Shqipërisë i dha mbështetje të sinqertë dhe ndihmë konkrete, në fusha të ndryshme, për konsolidimin dhe mëkëmbjen të pushtetit të sapokrijuar dhe të brishtë – komunist të shtetit shqiptar;

b) Ti përshkruajë zhvillimet më të rëndësishme në marrëdhëniet mes Jugosllavisë dhe Shqipërisë, në periudhën nga mesi i vitit 1948 deri në fillim të viteve ‘90 të shekullit të kaluar, kur në radhë të parë për shkak të “pozicionimit” të gabuar të Enver Hoxhës, marrëdhëniet dhe bashkëpunimi i Shqipërisë pothuajse me të gjitha vendet e botës, përfshirë edhe me Jugosllavinë, u reduktuan në minimum, dhe dëmet mbi të gjitha për Shqipërinë, popullin shqiptar dhe të gjithë qytetarët e tjerë të saj, ishin katastrofale;

c) Ta përshkruajë pjesëmarrjen dhe kontributin e RP/ RS të Maqedonisë në zhvillimin e marrëdhënieve dhe bashkëpunimin ndërmjet Jugosllavisë dhe Shqipërisë, në periudhën deri në shpërbërjen e Jugosllavisë, gjegjësisht deri në përmbysjen e regjimit të Enver Hoxhës;

d) Ti shënojë fillimet dhe zhvillimin e mëtutjeshëm të marrëdhënieve maqedono – shqiptare, në fillim të viteve ‘90 të shekullit të 20-të;

e) Ti rikujtojë disa hapa dhe politika të gabuara të të dyja palëve, për të nxjerrë mësim të duhur, për mospërsëritjen e tyre; dhe,

g) Ta theksojë rëndësinë e marrëdhënieve ndërmjet Maqedonisë dhe Shqipërisë si dhe ndërmjet popujve maqedonas dhe atij shqiptar, si elemente dhe shtylla shumë të rëndësishme të zhvillimit të gjithanshëm të miqësisë dhe bashkëpunimit në të ardhmen ndërmjet dy vendeve, si anëtarë të NATO-s, me gjasa të mëdha për anëtarësimin e tyre edhe në Bashkimin Europjan.

Trajtimin e aspekteve të veçanta të marrëdhënieve dhe bashkëpunimit maqedono – shqiptar nëpërmjet transmetimit të pjesëve nga dokumente dhe materiale origjinale, të cilat ruahen në Arkivin Shtetëror dhe në Arkivin e MPJ të Republikës së Maqedonisë, si dhe në Arkivin Diplomatik – Historik të Ministrisë për Evropën dhe Punët e Jashtme të Republikës së Shqipërisë, siç e ka theksuarë edhe vet autori, e ka bëra për këto dy arsye:

a) Në mënyrë sa më autentike  t’i përcjellë dhe paraqesë situatën dhe aktivitetet rreth  bashkëpunimit dhe marrëdhënieve mes Maqedonisë dhe Shqipërisë, në periudhën e lartpërmendur; dhe,

b) Në një farë mënyrë, për ta çmitizuar veprimtarinë diplomatike të institucioneve dhe subjekteve përkatëse të dy vendeve – aktorë dhe pjesëmarrës në përgatitjen e materialeve dhe informacioneve të ndryshme, në të cilat janë bërë vlerësime të kushteve në bashkëpunimin ndërmjet Maqedonisë dhe Shqipërisë, në të ashtuquajturën “periudhë Jugosllave”, si dhe në periudhën pas shpalljes së Republikës së Maqedonisë si shtet i pavarur.

Ky punim/ studim përmban 703 fusnota (referenca), tregues të emrave, lista të burimeve dhe literaturës kryesore, të fotografive, tabelave dhe shkurtesave, si dhe të dhëna biografike dhe bibliografike për autorin e këti punimi. Sipas vlerësimeve të mia, këtë punim shum të rrëndësishëm Salim Kadri Kerimi e ka pregaditur dhe shkruarë avash, avash – me kujdes të madh, duke u përpjekur të jetë sa më objektiv dhe njëkohësisht kritik për gabimet dhe qëndrimet jot ë drejta të të dyja palëve, me qëllim të vetëm për mospërsëritjen e tyre.

Me publikimin e kësaj vepre autori Salim Kadri Kerimi e bëri hapin fillestar në lidhje me trajtimin e marëdhënieve dhe bashkëpunimit mes Maqedonisë dhe Shqipërisë në periudhën e theksuarë, hap të cilin, nëse nuk gaboj, gjer më tani nuk e kishte bërë asnjë diplomat i Maqedonisë, gjegjësisht i Shqipërisë, të cilët 30 vitet e fundit kanë shërbyerë në përfaqsitë të tyre diplomatiko-konsullore në Tiranë, gjegjësisht në Shkup. Uroj që ky libër, publikimi i të cilit përkoi/ u përputh me shënimin e 30-vjetorit të vendosjes të marrëdhënieve diplomatike mes dy vendeve, të zgjojë interes të duhur mes lexuesve dhe posaçërisht mes diplomatëve të Maqedonisë dhe Shqipërisë dhe më gjerë, dhe të jetë inspirim dhe shtysë për studime të mëtutjeshme rreth çështjeve në fjalë.

DEAR FRIENDS,

I have the honour and pleasure to inform my dear connections from the LinkedIn Family that today my new book, in the Macedonian language, under the title: “Aspects of Yugoslav and Macedonian – Albanian relations and cooperation (1945-1991-2000)” was published. Previously, in 2021 and 2022, also in Macedonian language, were published this two other books of mine: “The Emigration of the Turks from Macedonia to Turkey, after the Second World War” and “Organization Judzel’s Fate – Judzel’s Members Trial”. Next year, I expect this two other books of mine to be published: “The Prespa Turks – A Historical-Demographic Study” and “In the Name of the Truth”. Macedonian – Turkish and Macedonian – Danish relations and cooperation, also are of great interest to me as a researcher.

As I previously promised, in the past ten years I have worked very hard to do a great job, researching various subjects in the fields of history, demography and diplomacy, as a result of which I have prepared and published more than 100 articles in the mentioned areas. The articles were written in Turkish, Macedonian, Albanian, English, Serbian and in Bosnian Language. During this period some of my articles were published in different Macedonian and Foreign newspapers (“Yeni Balkan”, “Utrinski vesnik“ “Nezavisen Vesnik”, “Nova Makedonija”, “Koha”, “Koha Jonë”, “ZAMAN” and “Copenhagen Post”), in the Albanian Veb. Portal “Gazeta Impakt“, and in “Diplomatski letopis”, “Glasnik“ and “Historijski pogledi” Magazines. All my articles can be read in my blog (salimsblog.wordpress.com).

Finally, I pray to Allah (God) Almighty to grant me good health and enable me to complete the projects I have already started. At the same time, I hope and wish my supposed readers, with even greater enthusiasm to continue to read my old and new articles. 

 With respect,  

Salim Kadri Kerimi

Skopje – Macedonia

CENSUSI’ 2023 – PSE PYETJET PËR “ETNINË”, “GJUHËN” DHE “FENË” U DASHKA TË JENË “OPSIONALE”?

This is my new article, in Albanian language, which was published in “Gazeta Impakst”, on 11 Septembre 2023

                *     *     *

Nga: Salim Kadri Kerimi, Shkup, Historijan – Diplomat në pension

            Këto ditë kisha rastin ta ndëgjoj një intervistë të drejtoreshës të INSTAT të Republikës së Shqipërisë, Zonjës Elsa Dhuli, dhe më pas ta lexoj “LIGJIN Nr.140/2020 PËR CENSIN E POPULLSISË DHE TË BANESAVE”. U habita pa masë kur e ndëgjova/ e lexova “lajmin” se vetëm tre, nga gjithsej rreth 100 pyetjet e Pyetsorit të Censit’ 2023, do të qenkan të kategorisë “Opsionale”, pra “Jo të detyrueshme” dhe “Të padënueshme”, në rastet e mospërgjigjes së tyre. Ja, se çthuhet në pikën 2, të Nenit 4, të Ligjit në fjalë:

“2. Pyetësori i censit përmban edhe pyetje për identitetin etnik, gjuhën dhe fenë, përgjigjet e të cilave bazohen në të drejtën e vetidentifikimit të individit. Këto pyetje përmbajnë për të anketuarin alternativën për t’iu përgjigjur Unë preferoj të mos përgjigjem”.

Duke gjyrmuarë për arsyet e mundëshme të një kategorizimi të këtillë të pyetjeve shumë të rëndësishme, siç janë pyetjet për “Etninë”, “Gjuhën” dhe “Fenë”, dhe duke gjykuarë me “mëntë në kokë” erdha në përfundim se, institucionet relevante të Republikës së Shqipërisë, për fat të keq, në prag të fillimit të negociatave për antarsim në UE, edhe nuk kanë mundur të marin guxim për krijimin e kushteve përkatëse për “zbulimin” e shifrave përafërsisht të vërteta të pjesëtarëve të minoriteteve, që me shekuj jetojnë në Shqipëri.

Unë si dëshmitar okular/ pjesëmarës i takimeve të shumta mes funksionarëve të niveleve të ndryshme, përfshirë edhe të nivelit më të lartë, të Maqedonisë dhe Shqipërisë, në periudhën nga viti 1979 dhe gjer në fund të vitit 1998, si dhe si studijues dhe njohës modest i çështjes të minoritarëve maqedonas në Shqipri, kësaj rradhe do të mundohem ti sqaroj, vetëm qasjen dhe të dhënat statistikore, rreth numrit të përgjithshëm të përafërt të pjesëtarëve të minoritetit maqedonas, që gjatë periudhës komuniste dhe më pas, në mënyrë zyrtare janë të prezantuara nga institucione dhe zyrtarët e RPS të Shqipërisë. Shkurt thënë, qasja e tyre dhe të dhënat statistikore të prezantuara kanë qenë/ janë të gabuara, jo të drejta/ jo të sakta. Kjo, mes tjerash, për vet faktin se, për shembull, të dhënat zyrtare statistikore rreth numrit të minoritarëve maqedonas, duke filluarë nga viti 1945 dhe gjer më 2011, kanë qenë/ janë jokonzistente. Me fjalë të tjera, si ka qenë e mundur që në Regjistrimin e viti 1945 numri i minoritarëve në fjalë të ketë qenë 14.400 frymë (1.3% nga numri i përgjithshëm i banorëve të RP të Shqipërisë të asaj kohe) dhe në regjistrimet e viteve në vijim të paksohet në: 2.273 frymë – 0.2% (në 1950), 3.341 frymë – 0.2% (në 1955); 4.235 frymë – 0.3% (në 1960), 4.097 frymë – 0.2% (në 1979) dhe 4.697 frymë – 0.15% (në 1989)?

Për fat të keq, gjendja rreth kësaj çështjeje aspak nuk ka ndryshuar/ ka mbetur e njëjtë edhe pas rëzimit të sistemit komunist, kështu që në Regjistrimin e vitit 2011, kur në gjith teritorin e Shqipërisi si maqedonas qenkan deklaruar vetëm 5.512 frymë. Se kjo shifër, për numrin e minoritarëve maqedonas në Shqipëri, është jo reale, mes tjerash, vërtetohet edhe me të dhënat që janë të prezantuara në Faqen zyrtare të Bashkisë së Pustecit (Liqenasit), në të cilën është i publikuarë informacioni se vetëm në nëntë fshatrat e Bashkisë në fjalë, sipas të dhënave statistikore të viti 2011, si maqedonas qenkan deklaruarë 3.290 frymë, kurse sipas të dhënave zyrtare, të prezantuara në “Regjistrin Civil”, numri i tyre qenka 5.345 frymë.

Unë, deri diku, i “kuptoj” sjelljet arbitrare të shokut Enver (Hoxha), i cili, siç dihet, qëndrimet e tij, rreth çështjeve të njëjta, i ndryshonte brenda natës, mirpo as sesi nuk mund ta kuptoj qasjen e institucioneve të Shqipërisë në ditët e sotme rreth çështjes në fjalë. Me fjalë të tjera, unë nuk e kuptoj dot dhe as që e shoh të udhës, 32 vjet pas shkëputjes nga sistemi jodemokratik – komunist, udhëheqsit e Republikës së Shqipërisë edhe të mos mund të shkëputen dot nga  qëndrimi i pakuptimtë i regjimit të mëpërparmë komunist, për moslejimin e “zbulimit” të numrit të përafërt të përgjithshëm, konkretisht të pjesëtarëve të minoritetit maqedonas, të cilët janë të pranishëm në krahina dhe vendbanime të ndryshme të vendit, dhe jo vetëm në nëntë fshatrat e Bashkisë së Pustecit, siç decenje me rradhë mundohen të na bindin autoritet të ndryshëm të Republikës së Shqipërisë.

Çfar arsyetimi tjetër mund të ketë vendimi i institucioneve relevante të Shqipërisë për kategorizimin e tre pyetjeve në fjalë (për “Etninë”, “Gjuhën”, dhe “Fenë”) si “Opsionale”? Pse autoritetet shqiptare hezitojnë dhe kanë frikë nga “zbulimi” i numrit të përafërt të minoritarëve? Çfar do të humbasë shteti Shqiptar në se numri, konkretisht i maqedonasve në Shqipri, në vend rreth 5.000 frymë, do të dalë p.sh. 10.000 frymë, ose më tepër? Azgjë, mendoj unë. Përkundrazi, në se autoritet relevante të Shqipërisë përfundimisht do ta “lejonin” dhe mundësonin “zbulimin” e numrit të vërtetë të përafërt, konkretisht të minoritarëve maqedonas, së pari, nga rendi i ditës në marëdhënjet të shkëlqyera mes Maqedonisë dhe Shqipërisë, njëherë e përgjithmonë do të hiqet çështja e vetme “problematike”, rreth të cilës të dy vendet, decenje me rradhë, kanë patur/ kanë opinione dijametralish të ndryshme. Dhe së dyti, në arenën ndërkombëtare, Shqipërija një herë dhe përgjitmonë do të shpëtojë nga vërejtjet të arsyeshme të gjertanishme të KE dhe institucioneve të tjera Europjane rreth (mos) respektimit të plotë të të drejtave të pjesëtarëve të minoriteteve të ndryshme. Kjo, para së gjithash do të duhej të ishte/ të jetë në interes të shtetit Shqiptar, mes tjerash, që të mos vazhdojë të humbasë kohë dhe energji për gjëra të pa arsyeshme, mendoj unë. Duke u nisur nga përvoja e kaluarë e keqe e qasjes së Maqedonisë rreth çështjeve të ngjajshme, mund të vihet në përfundim se, edhe Shqipërija një ditë do të detyrohet ta pranojë gjendjen reale rreth çështjes në fjalë, mirpo sa më parë ta bëjë atë, do të jetë më mirë dhe në favor para së gjithash për vetë Shqiprimë.

Frika eventuale për deklarimin si maqedonas të një numri të konsiderueshëm të nënshtetasve shqiptar anë e mbanë Shqipërisë, sipas mendimit tim, është e pajustifikueshme, mes tjerash, për vet faktin se jo të gjithë nënshtetasit e Shqipërisë që si gjuhë amtare e kanë maqedonishten, gjatë regjistrimit do të deklarohen si maqedonas. Kjo, mes tjerash, për vet faktin se, si në Shqipëri, ashtu edhe në Maqedoni dhe Kosovë e gjetkë, një numër i tyre në të kaluarën e afërt dhe sot e kanë ndjerë/ e ndjejnë vehten dhe janë deklaruarë/ deklarohen si maqedonas, një numër si shqiptarë, një numër si turq, një numër si serbë, dhe kohëve të fundit, qoftë edhe për arsye llukrative, një numër i tyre deklarohen si bullgarë.

Cila është e vërtata e përkatsisë të mirëfilltë etnike të tyre është çështje që duhet studijuarë dhe verifikuarë nga ana e historijanëve, demografëve dhe studijuesve të tjerë. Nga ana tjetër, sipas mendimit tim, autoritet përgjegjëse të Maqedonisë, të Shqipërisë, të Kosovës e gjetkë, duhet/ janë të detyruarë ti respektojnë ndjenjat e nënshtetasve të tyre gjatë deklarimit rreth përkatsisë të tyre etnike, pa e problematizuarë/ pa e vënë në pikpyetje përkatsinë e tyre “të vërtetë” etnike. Me fjalë të tjera, konkretisht, në se autoritet të shetit Shqiptar me të vërtetë dëshirojnë të “shpëtojnë” nga një barë e këtillë e rëndë, sipas mendimit tim, do të duhej, së pari, tre pyetjet në fjalë, në Ligjin përkatës, ti emërojnë si “Të domozdoshme”/ “Të detyrueshme” dhe “Të dënueshme”, në rast mospërgjigjeje të tyre. Së dyti, të bëjnë çmos për realizimin të përpiktë/ të detyrueshëm, nga ana e regjistruesve, të obligimeve ligjore, gjatë akumulimit të përgjigjeve edhe rreth tre pyetjeve në fjalë, dhe së treti, sipas shembullit të Maqedonisë, gjatë censusit, përveç shtetasve rezidentë, të bëhej regjistrimi edhe i shtetasve jo rezident të vendit.

Një vëmendeje dhe pikpyetje e madhe për mua paraqet kategorizimi, në Ligjin në fjalë, edhe i pyetjes për “Fenë” si pyetje “Opcionale”/ “E pa detyrueshme”. Cila është/ mund të jetë arsyeja e një qasjeje të këtillë? Mos vallë me një qasje të këtillë dikush në Shqipëri dëshiron ta fshehë gjendjen faktike/ të vërtetë të numrit të besimtarëve të Shqipërisë?  Në se nuk gaboj, një ndër qëllimet për një qasje të këtillë mund të jetë tentimi për fshehjen e numrit të vërtetë, posaçërisht të besimtarëve të Fesë Islame. Në se dikush mendon se me truke të këtilla bizantine mund ti ndryshojë shifrat, rreth përbërjes fetare të shtetasve/besimtarëve shqiptarë, mendoj se shumë gabon. Ato janë dhe do të mbeten të tilla siç kanë qenë me shekuj, mendoj unë.

Shpresoj dhe uroj që vërejtjet e mia të kuptohen dhe pranohen si dashamirëse dhe njëkohësisht të meren parasysh dhe në dijeni, nga ana e autoriteve relevante të Republikës së Shqipërisë.